Dagblaðið Vísir - DV - 19.07.2019, Blaðsíða 18

18 19. júlí 2019FRÉTTIR
Einelti þrífst á meðal eldri borgara á Íslandi
E
inhverjir eru kannski beðnir
um sitja annars staðar, bara af
því þeir eru svo leiðinlegir eða
vond lykt af þeim,“ segir starfs-
maður á dvalarheimili í Reykjavík.
Einelti þrífst á meðal eldri borgara
í þjóðfélaginu og eru karlmenn oft-
ar í hlutverki þolanda og helgast
það af fjölda kvenna í félagsstarfi
og á dvalarheimilum fyrir aldraða.
Algengast er að eineltið sé af and-
legum toga og lýsir það sér meðal
annars í baktali, illu augnaráði og
höfnun. Lítið er um að starfsfólk á
dvalarheimilum fái formlega þjálf-
un um einelti og ekki er sjálfsagt að
starfsfólk sé meðvitað um eineltis-
áætlanir á vinnustaðnum, séu þær
áætlanir til staðar.
Þetta er meðal þess sem kemur
fram í niðurstöðum Péturs Kára Ol-
sen, en í tengslum við lokaverkefni
sitt til BA-gráðu í tómstunda- og fé-
lagsmálafræði við Háskóla Íslandi
rannsakaði hann einelti á meðal
eldri borgara á höfuðborgarsvæð-
inu frá sjónarhorni starfsfólks.
Baktal og ljótur munnsöfnuður
Í tengslum við rannsóknina ræddi
Pétur Kári við sex starfsmenn, allt
konur, sem vinna á sex dvalar- og
félagsheimilum eldri borgara. All-
ar eiga þær það sameiginlegt að
hafa fylgst með samskiptum eldri
borgara frá degi til dags og sinna
einnig mikilvægu hlutverki þegar
grípa þarf inn í eineltismál. Tvær
kvennanna starfa sem deildar-
stjórar en hinar fjórar starfa sem
verkefnastjóri, umsjónarmaður,
leiðbeinandi og starfsmaður í að-
hlynningu.
Allar konurnar segjast hafa orðið
vitni að einelti á sínum vinnustað
og er andlegt einelti langalgengast.
Algengt er að hegðunin sé bundin
við tvo til þrjá einstaklinga og svo
virðist sem einstaklingar eigi helst
á hættu að verða fyrir einelti í mat-
salnum. Aðrir staðir eru þó einnig
nefndir til sögunnar, eins og vinnu-
stofur eða opin rými.
Aðeins ein kvennanna segist
hafa orðið vitni að líkamlegu ein-
elti og vitnar hún þar til atviks þegar
einstaklingi í göngugrind var hrint
af öðrum með betri göngufærni.
Allar nefna þær dæmi um mikið
baktal, að fólk sé útilokað og að
ljótur munnsöfnuður sé ákveðið
vandamál. Þá lýsir eineltið sér
einnig í gríni á kostnað annarra og
niðrandi orðbragði í samskiptum
einstaklinga.
Ein úr hópnum nefnir dæmi um
baktal sem hún varð vitni að, en þá
heyrði hún fólk segja um aðra að
„þetta væri bara heilabilað og fatlað
og vitlaust fólk og ætti ekkert heima
hérna“.
Önnur úr hópnum segir að „yfir-
leitt gerist eitthvað í hverri viku“.
„Það er verið að gera lítið úr fólki
sem er kannski minna veikt en það
sjálft.“
Konurnar geta verið grimmar
Konurnar segja hegðun gerenda
lýsa sér meðal annars í „stjórnsemi,
frekju, umburðarleysi, neikvæðni
og þröngsýni.“ Ein af þeim lýsir ger-
endum sem einstaklingum „sem
vilja hafa hlutina 100 prósent eins
og þeir eiga að vera“. „„Svona hef-
ur þetta alltaf verið“ er mjög ein-
kennandi við þeirra hugarfar.“
Önnur bendir á að eldri gerend-
ur eineltis séu oftar en ekki fólk sem
hefur átt erfitt. „Það finnur kannski
vanmáttinn og finnur einhvern
sem hefur ekki sama styrkleika,
finna veikan punkt á einhverjum og
vilja bara ýta á hann til að upphefja
sjálft sig.“
Þá kemur fram að töluverð
kynjaskipting er á þolendum og
gerendum. Þannig eru konur í
meirihluta meðal gerenda, en karl-
ar upplifa sig oftar sem þolendur.
„Mér finnst það helst vera kon-
urnar sem eru mikið að tala og
segja ljótt um og við aðra, þær eru
grimmar.“
Fram kemur að þeir sem eru
veikari fyrir eru auðveldari skot-
mörk fyrir gerendur og oft er gert
grín að þeim einstaklingum. Ein
konan nefnir dæmi um einstak-
ling sem sé hættur að sækja í félags-
starfið vegna framkomu annarra
þjónustuþega í hans garð. Þá segir
önnur að mikið sé um hópamynd-
un, eða svokallaða „klíkumyndun.“
Þögla kynslóðin
Fram kemur að ástæður eineltis
meðal eldri borgara geti verið
margþættar. Ein úr hópnum tengir
ástæðuna að einhverju leyti við
elliglöp og bendir á að fólk sem er
komið á þennan aldur og jafnvel
farið að tapa hluta af eigin getu,
skilji ekki alveg af hverju.
„Og af því að það skilur það ekki
sjálft, þá byrjar það oft svona að
acta out.“
Önnur bendir á að fólk haldi í öll
sín einkenni í gegnum lífið: einstak-
lingar breytist ekkert endilega þó að
þeir eldist. „Þó maður verði gamall,
þá verður maður ekki bara engill,
skiljiði? Maður heldur öllum sínum
einkennum allt lífið.“
Ein úr hópnum talar um hina
„þöglu kynslóð.“ Kynslóðinni sem
var kennt að tala ekki um vanda-
málin.
„Þetta er kynslóð sem að tók öllu
kannski þegjandi, þau þurftu að
hafa fyrir lífinu strax þegar þau voru
ung eða jafnvel börn.“
Lítið um fræðslu
Rannsóknin leiðir einnig í ljós að
lítið er um að starfsfólk fái formlega
þjálfun eða kennslu í því að stuðla
að fyrirbyggjandi aðgerðum gegn
einelti. Fjórar af konunum sex hafa
aldrei farið á sérstakt námskeið eða
fengið formlega fræðslu um það
hvernig best sé að bregðast við og
taka á eineltismálum. Konurnar
eru almennt sammála um mikil-
vægi þess að bjóða upp á fræðslu
og ein úr hópnum bendir á hversu
mikið skorti á að boðið sé upp á
fræðslu um þessi mál fyrir þessa
kynslóð.
Eineltisáætlanir og úrræði
Þegar konurnar eru spurðar að því
hvort þeirra vinnustaður sé með
sérstaka eineltisáætlun og hvaða
úrræði standi skjólstæðingum til
boða eru svörin mismunandi. Tvær
segjast ekki vera vissar, ein segir
ekkert slíkt vera á hennar vinnu-
stað og ein segist gera ráð fyrir að
allir starfsstaðir Reykjavíkurborgar
séu með einhvers konar áætlun.
Sú sjötta bendir á að það séu „ein-
hverjar áætlanir“ sem sviðið sjálft
ætti að fara eftir, en viðurkennir að
hafa lítið rætt við annað starfsfólk
um þær.
Þegar konurnar eru spurðar
hvort einstaklingar geti verið reknir
úr, vísað frá eða meinaður aðgang-
ur að félagsstarfi vegna hegðun-
ar eru flest svörin á þá leið að ekki
hefði reynt á það enn sem komið
er. Hins vegar talar ein þeirra um
hálfgert ráðaleysi. „Svo veit maður
aldrei hvað maður má gera. Þú get-
ur allt í einu verið kærður fyrir það
að vernda þitt umhverfi af því að
þessi einstaklingur var vondur.“
Tómstundafræðingar væru
frábær viðbót
Pétur Kári segist ekki hafa áttað sig
á í upphafi hversu greinileg þörf og
vöntun er á fagfólki innan þessa
sviðs. Allir viðmælendur tala um
mikilvægi þess að tómstunda-
fræðingar séu ráðnir í störf sem
snúa að velferð eldri borgara, en af
þeim fimm stöðum sem heimsóttir
voru, var aðeins einn með starfandi
tómstundafræðing.
Pétur Kári tekur fram að þó svo
að rannsóknina beri að taka alvar-
lega þá alhæfi hún ekki um aðra
samkomustaði eldri borgara í sam-
félaginu. Þörf sé á frekari rannsókn-
um til að skilja betur hvers vegna
einelti meðal aldraða eigi sér stað
og á sama tíma hvernig hægt sé að
koma í veg fyrir að það.
„Gera má ráð fyrir því að ekki
nokkur manneskja óski sér þess að
verða fyrir einelti. Hvað þá þegar fólk
er komið á eftirlaunaaldur, tímabil-
ið sem oft er kennt við gull árin (e.
golden years). Það er því mikilvægt
að auka eineltisfræðslu fyrir aldraða
sem og þá sem starfa með þeim,“
segir Pétur Kári og bætir við að tóm-
stundafræðingar geti gegnt þar lykil-
hlutverki en sérfræðiþekking þeirra
fælist meðal annars í að leiða saman
hópa, stuðla að félagslegum þroska,
velferð og hæfni með fjölbreyttum
viðfangsefnum.
Eitthvað er í ólagi
Pétur Kári segir niðurstöður rann-
sóknarinnar í raun ekki hafa komið
á óvart.
„Í ljósi þess hvaða niðurstöðum
rannsóknin skilaði er áhugavert að
velta því fyrir sér hvort þessir öldr-
uðu einstaklingar sem eru gerendur
í þessari rannsókn hafi einnig verið
að leggja aðra í einelti á sínum yngri
árum. Miðað við kenningar í öldr-
unarfræðum má gera ráð fyrir að
svo sé, en samfellukenningin tekur
einmitt á þessari vangaveltu. Sam-
kvæmt henni reyna einstaklingar að
halda í sín persónueinkenni og gildi
út lífið. Með því fæst rökstuðning-
ur fyrir því að einstaklingar sem eru
gerendur eineltis í æsku séu líkleg-
ir til að halda því áfram þegar á full-
orðinsár er komið.“
Hann segir einnig áhugavert að
velta því fyrir sér hvaða hugmyndir
samfélagið hefur um hugtakið ein-
elti. Það að einelti meðal eldri borg-
ara hafi ekki verið rannsakað áður er
að hans mati merkilegt.
„Jafnvel gerir samfélagið ekki
ráð fyrir því að fullorðnir og aldraðir
einstaklingar leggi aðra í einelti, en á
sama tíma samþykkir það og finnst
það sjálfsagður hlutur að börn og
unglingar verði fyrir einelti. Þarna
er eitthvað í ólagi og spurningin er
hvort við sem samfélag getum breytt
hugsunarhætti okkar þegar kemur
að einelti og eldri borgurum.“
Niðurstöðurnar gefa einnig til
kynna mikilvægi þess að opna um-
ræðuna um einelti meðal eldri
borgara.
„Gamla fólkið er alls ekki heilagt
og það þarf að veita því athygli eins
og öðrum, því eins og einn sagði:
„Þú breytist ekki í engil við það eitt
að verða aldraður.“ n
n Baktal og útskúfun á dvalarheimilum n „Þú breytist ekki í engil við það eitt að verða aldraður“
Auður Ösp Guðmundsdóttir
audur@dv.is
VELDU ÚR MEÐ SÁL
www.gilbert.is