Morgunblaðið - 24.08.2019, Blaðsíða 57

MENNING 57
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 24. ÁGÚST 2019
Ljósmyndir Rutar og Silju
Skipholti 31 • 105 Reykjavík • Sími 568 0150
Opið virka daga 10-17 • www.rut.is • Ljósmyndir Rutar og Silju
Barna- og fjölskyldu-
myndatökur
Einstök
minning
Árni Blandon
arnibl@gmail.com
Það er athyglisvert að bera saman
tvær síðustu uppfærslur á Lohen-
grin í Bayreuth. Í minningunni er
það hvíti liturinn sem var ríkjandi í
uppfærslu Hans Neuenfels, litur
eða litleysi sakleysis; um þá upp-
færslu fjallaði ég á þessum vett-
vangi fyrir fimm árum (12. ágúst).
En í uppfærslunni í dag, sem
Bandaríkjamaðurinn Yuval Sharon
leikstýrir, er það blái liturinn sem
einkennir sýninguna, tákn her-
mennsku og karllægni. Andstæða
þess litar er kvenlægur appels-
ínugulur hetjulitur.
Aðferð óperustjórans Katharinu
Wagner við mannaráðningar í hin
skapandi og mótandi störf við
óperuuppfærslurnar í Festspiel-
haus – óperuhús langafa hennar
Richards Wagner – sést vel þegar
um núverandi uppfærslu á Lohen-
grin er að ræða. Sex árum áður en
uppfærslan á Lohengrin átti sér
stað í fyrra hafði Katharina sam-
band við myndlistartvíeykið Neo
Rauch & Rosa Loy. Aðrir mót-
endur sýningarinnar komu svo
miklu seinna að verkinu. Með því
að leika hinn fræga forleik að
Lohengrin á nánast hverjum degi í
sex ár komust þau Neo og Rosa að
þeirri niðurstöðu að litur forleiksins
væri blár. Ekki hefðu þau nú þurft
annað en að fletta upp í ritum
heimspekingsins Friedrich
Nietzsche, sem var fyrir löngu bú-
inn að benda á þá „staðreynd“ að
forleikurinn væri blár.
Forleikurinn dekrar við eyrun
Einn mesti, ef ekki mesti, núlif-
andi sérfræðingur í tónlist Wag-
ners er Christian Thielemann, en
hann er aðalhljómsveitarstjórinn í
Hátíðaleikhúsi Wagners í Bay-
reuth. Það er kannski ekki síst til
heiðurs honum sem leikstjóri
Lohengrins leyfir Wagner og
Thielemann að eiga forleikinn að
Lohengrin óskaddaðan af mynd-
rænu gumsi. Ef maður vill horfa á
eitthvað meðan þessi frábæri for-
leikur er leikinn núna í Bayreuth,
og næstu þrjú síðsumrin væntan-
lega, horfir maður bara á dökk-
græna fortjaldið í Festspielhaus
eða lygnir aftur augunum og lætur
tónlistina dekra við eyrun á sér og
heilann.
Á sýningunni á Tannhäuser 13.
ágúst í Bayreuth forfallaðist hljóm-
sveitarstjórinn Valery Gergiev; áð-
ur en sýningin hófst birtist kona
nokkur á sviðinu og tilkynnti að
Thielemann myndi stjórna hljóm-
sveitinni þetta kvöldið. Áhorfendur
brugðust við með svo feiknalegu
lófaklappi að því ætlaði seint að
linna. Sem sýnir vinsældirnar og
virðinguna sem Thielemann nýtur í
óperuheiminum.
Að efast
Fyrsti textinn í leikskránni að
Lohengrin í ár er hið langa ljóð
Bertolts Brecht um ágæti efans. Og
það sem aðstandendur sýning-
arinnar efast aðallega um er að Lo-
hengrin sé hetjusaga karlmannsins,
eða guðsins, Lohengrins, þrátt fyrir
að hann bjargi lífi Elsu; miklu
fremur sé aðalhetja verksins hin
„vonda“ Ortrud sem í raun sé
„góð“ byltingarhetja sem fái Elsu,
sem giftist Lohengrin, til að efast
um heilindi hans; Lohengrin sé í
raun karlpungur, gott ef ekki sad-
isti, sem fari illa með Elsu með því
að leyna hana uppruna sínum.
Bann hans við að Elsa spyrji hann
um uppruna sinn og nafn sé sem sé
kúgunartæki. Í grein fræði-
hjónanna Bortnichak í leikskrá
verksins er upplausn merkingar-
hugtaksins í dag rakin til frönsku
kumpánanna Derrida og Barthes.
Verk þess síðarnefnda, Dauði höf-
undarins, þýði að svokallaður „höf-
undur“ skapandi verka búi ekki yfir
neinum endanlegum útskýringum á
merkingum verka sinna, mismun-
andi merkingar liggi hjá njótend-
unum verkanna. Það er reyndar
ekki rétt hjá hjónum þessum að
Derrida hafi leyst upp merkingar-
hugtakið; það sem Derrida gerði
með leysirýni sinni (deconstruction)
var að benda á veikleika og jafnvel
mótsagnir í rökfestu skapandi
verka, ekki síst innan heimspek-
innar, sem aðrir höfðu ekki komið
auga á. Þarna hefðu hjónin mátt
fara að ráðum Brechts og efast um
eigin túlkanir.
Hvenær kemur næsti svanur?
Spurningin um næsta svan er
brandari sem Wagneristar hafa
gaman af að spyrja. Í hinu goð-
sögulega ævintýri um Lohengrin
birtist hann í mannheimum á báti
sem er dreginn af svani. En enginn
svanur er sýnilegur í uppfærslu
Yuvals Sharon. Nú spyr fólk sig því
þessarar spurningar ekki lengur í
gamni heldur bíður í ofvæni eftir
næstu uppfærslu á Lohengrin, þar
sem svanurinn fær vonandi að
koma fram. Að vísu hafði Wagner
það þannig í þessari frægustu út-
gáfu af sögunni um Lohengrin að
litli bróðir Elsu, sem hún er ásökuð
um að hafa fyrirfarið, birtist í lokin
sem svanurinn, umbreyttur í bróð-
ur Elsu. Í útfærslu Yuvals Sharon
er Gottfried bróðir Elsu dökk-
grænn frá toppi til táar, sem er
væntanlega tilvísun í gróður-
verndarstefnu. Ekki fær Yuval sig
til að láta Elsu deyja í lokin af sam-
viskubiti, eins og Wagner vildi láta
gerast, heldur sprangar Elsa um
sprelllifandi með bróður sínum um
sviðið og yfirgefur hið rafmengaða
Brabant.
Hvað hefði Lúðvík II Bæjara-
kóngur sagt við þessu svanleysi?
Hann var svo hrifinn af Lohengrin
Wagners að hann lét peninga
streyma til Wagners í stríðum
straumi og skýrði síðan sína frægu
ævintýrahöll NeuSwan-stein. Og
Disney var svo hrifinn af höll Lúð-
víks að hann notaði hana sem fyrir-
mynd að logói kvikmyndanna frá
Disney-kvikmyndaverinu. Og hvað
segja áhorfendur? Þeir segja nú
bara allt gott, eru ánægðir með að
það sé endalaust hægt að finna nýj-
ar hliðar á hinum efnismiklu verk-
um Wagners.
Enn eitt leynda meistara-
atriðið í Meistarasöngvurunum
Ég fjallaði um þessa ágætu sýn-
ingu hér í Morgunblaðinu fyrir
tveimur árum (11. ágúst) svo ég læt
hér nægja að birta nýja mynd af
einhverjum allra skemmtilegasta
leikara óperusögunnar, Johannes
Martin Kränzle, sem syngur og
leikur fyrir Beckmesser í þessari
uppfærslu Barries Kosky. Vert er
þó að benda á nokkuð sem ég hafði
ekki gert mér grein fyrir, fyrr en
ég sá sýninguna aftur fyrir nokkr-
um vikum: falska spilið og falski
söngurinn og vondi textinn sem
Beckmesser syngur þegar hann er
að reyna að vinna ástir Evu, er
flókið meistarastykki hjá Wagner,
sem mjög fáir túlkendur ná fullum
tökum á. Sem sé: enn eitt leynda
meistara-atriðið hjá Wagner.
Lohengrin sem andhetja
Blái liturinn einkennir
uppfærslu Yuvals
Sharon á Lohengrin á
Wagner-hátíðinni í
Bayreuth þetta sum-
arið. Í seinni umfjöllun
sinni beinir greinarhöf-
undur sjónum að
Lohengrin og Meist-
arasöngvurunum.
Ljósmyndir/Bayreuther Festspiele, Enrico Nawrath
Elsa frá Brabant Næstum brennd á báli vegna falsaðra ákæra. Í uppfærslu sumarsins er Lohengrin ekki hetja verksins.
Ortrud Breiðir úr sér í pólitísku kvenfrelsi.
Fangi Hin finnska Camilla Nylund bundin við raf-
magnsstaur á brúðkaupsnótt og leynd upprunanum.
Beckmesser Krambúleraður stelur hann vinningslagi.