Fréttablaðið - 10.12.2015, Síða 70

Barnabókmenntir eru sér-stakt og áhugavert bók-menntasvið sem hefur í raun mikil áhrif á líf okkar og hugmyndaheim.
Dagný Kristjánsdóttir, prófessor við
Háskóla Íslands, hefur rannsakað
upphaf íslenskra barnabókmennta
og er tilnefnd til Íslensku bók-
menntaverðlaunanna fyrir bókina
Bókabörn, íslenskar barnabók-
menntir verða til. Þar fjallar Dagný
um tilurð íslenskra barnabókmennta
og þá höfunda sem fyrstir skrifuðu
um og fyrir íslensk börn, þá Jónas
Hallgrímsson, Nonna, Sigurbjörn
Sveinsson og Jóhann Magnús Bjarna-
son.
Barnið verður til
Dagný segir að hvatinn að baki þessu
verki hafi einfaldlega verið að hana
hafi langað til þess að skrifa um upp-
haf íslenskra barnabóka. „Til þess að
ná utan um þetta þá byrja ég á því að
skrifa um upphaf barnsins, ef svo má
að orði komast, því barnabækur gátu
ekki orðið til fyrr en menn höfðu ein-
hverja hugmynd um börn sem vits-
munaverur. Til að byrja með höfðu
menn í raun ekki skýra hugmynd um
sérstöðu barna. Við höfum öll verið
börn en við munum það ekki því full-
orðinsárin leggjast yfir bernskuna og
ýta henni burt. Þess vegna hafa menn
verið að búa til skilning á því hvað
barn og bernska er í gegnum tíðina
og sá skilningur er alltaf að breytast.
Ef barnið er óskrifað blað getur það
verið hvað sem er. Þannig hefur
barnið til að mynda verið túlkað sem
illt af því að það er fætt í synd, erfða-
synd, og þá þarf að hreinsa það af
henni. Eða það hefur verið upphafið
í hæstu hæðir, engill og næst guði í
sakleysi sínu. En andstæðurnar í því
hvernig barnið hefur verið túlkað eru
sögulegar og þær fylgja því alveg inn
í nútíma barnabækur.“
Líka fyrir fullorðna
Það er umhugsunarefni hvort þetta
sé orsök þess að það sé sterkari
mórölsk krafa á barnabókmenntir
en aðrar bókmenntir. Dagný segir
að óneitanlega sé vísifingurinn enn
á lofti í sumum bókum fyrir minni
börnin. „Ég hugsa að mjög margir
sem skrifa fyrir börn séu meðvit-
aðir um að þeir séu að skrifa fyrir
börn. Andri Snær Magnason kom
einu sinni í tíma til okkar í barna-
og unglingabókanámskeiði og var
spurður að þessu. hann sagði að
hann væri vissulega meðvitaður um
að hann væri að skrifa fyrir börn og
þar af leiðandi segði hann ekki hvað
sem væri. Barnið er alltaf til staðar
í barnabókinni sem innbyggður
lesandi eða áheyrandi en hinn full-
orðni er það líka því bækurnar eru
skrifaðar af fullorðnum. Þetta er í
raun flókið bókmenntasvið.
Þú getur sagt að góðar barna-
bækur séu líka fyrir fullorðna en þú
getur ekki snúið því við. Það er hægt
að vera svo mikill „barnavinur“ að
segja að barnabækur séu ekki nógu
góðar fyrir börn, þau séu svo klár að
þau eigi bara að lesa fullorðinsbækur
en það er bara rugl. Bestu barnabæk-
urnar eru þannig að barnið þroskast
með þeim, sér meira eftir því sem
það eldist. Barnabækur eru sérstakt
bókmenntasvið en ekki bókmennta-
Fannst að ég gæti byrjað aftur að skrifa þessa bók
Dagný Kristjánsdóttir er tilnefnd til Íslensku bókmenntaverðlaunanna fyrir Bókabörn  – íslenskar
barnabókamenntir verða til og hún segir þetta svið bókmenntanna sérstaklega áhugavert.
Dagný Kristjánsdóttir segir að góðar barnabækur séu líka fyrir fullorðna en það sé ekki hægt að snúa því við. fréttaBLaðið/gva
grein vegna þess að þetta er svið sem
rúmar allar greinarnar nema reyndar
ástarsögur. Ástarsögur fyrir börn
er líklega eina tabúið sem eftir er í
barnabókmenntum dagsins í dag.“
alþjóðlegt bókmenntasvið
Dagný bendir á að ákveðinn tvískinn-
ungur ríki gagnvart barnabókum og
að hann skili sér líka til barnabóka-
höfunda. „Það er oft ástundað að
segja að ef höfundur skrifar barnabók
þá sé hann barnslegur. Og ef hann
er barnslegur þá er hann saklaus og
einfaldur eins og forsetinn segir að
Íslendingar séu. Sá sem lítur niður á
barnabókmenntir og höfunda þeirra
er í raun aðeins að endurspegla við-
horf sitt til bernskunnar og segir
mögulega eitthvað um sjálfan sig í
leiðinni. En í Bókabörnum er ég að
skrifa um fyrstu fjóra íslensku barna-
bókahöfundana, þá Jónas Hallgríms-
son, Nonna, Sigurbjörn Sveinsson og
Vestur-Íslendinginn Jóhann Magnús
Bjarnason. Þessir menn voru hvorki
einfaldir né barnslegir, svo mikið er
víst.“
Dagný segir að það sé þó ekki ein-
hver íslensk sérstaða sem einkenni
verk þessara höfunda. „Málið er að
barnabækur eru í eðli sínu afskap-
lega alþjóðlegt bókmenntasvið. Mörg
íslensk börn halda að Astrid Lindgren
hafi verið íslensk og börn eru ekkert
í því að gera greinarmun á þessu.
Klassískar barnabækur hafa flætt yfir
öll lönd. Fyrstu íslensku barnabæk-
urnar voru líka strax ýmist íslenskar
eða þýddar eða hvort tveggja.“
Mótandi afl
Á undan barnabókunum komu
barnaljóð og þulur í munnlegri hefð
sem konur kváðu fyrir börnin. En
fyrstu íslensku barnabókahöfund-
arnir voru karlmenn og Dagný segir
að þeir hafi vissulega skrifað drengja-
sögur sem hafi verið leiðandi lengi
vel. „Torfhildur Hólm skrifaði barna-
sögur og ævintýri undir lok nítjándu
aldar en það eru unglingasögur og
lítill munur á þeim og svona nýróm-
antískum sögum. Hún skrifaði tvö
sagnasöfn og það er merkilegt að á
meðan karlarnir reyndu að halda því
á lofti að bækur þeirra væru ekki bara
fyrir börn undirstrikaði Torfhildur
að hún skrifaði bara fyrir börn en
mér finnast sögur hennar meiri full-
orðins- en barnabækur. Það er eins
og þeir skammist sín svolítið fyrir að
vera að skrifa fyrir börn en hún gerir
það alls ekki.“
Bækur eru ákaflega mótandi afl,
einkum á börn og ungmenni, og
Dagný telur að fyrstu íslensku barna-
bókahöfundarnir hafi vissulega haft
mikil áhrif á kynslóðirnar sem ólust
upp við að lesa bækurnar þeirra.
„Þessar bækur voru lesnar upp til
agna. Nonnabækurnar voru t.d. mjög
mikið lesnar en þær komu seinna til
Íslands en Þýskalands, Danmerkur og
út um allan heim. Þær voru þýddar
nokkru eftir sinn ritunartíma á
íslensku. En Sigurbjörn Sveinsson
skrifaði beint fyrir íslensk sveitabörn
og bækur hans voru mjög vinsælar.
Þær eru einfaldari en bækur Nonna.
Jóhann Magnús Bjarnason var afar
athyglisverður. Þegar maður les Eirík
Hansson getur maður ekki annað en
hugsað um börn þeirra flóttamanna
sem flýja lönd sín undan örbirgð og
harðræði eins og tugþúsundir Íslend-
inga undir lok aldarinnar. Jóhann
Magnús var Vestur-Íslendingur sem
flutti til Kanada níu ára gamall og var
fyrst í stað mállaus í framandi heimi
og hann lýsir hrakningum þess-
ara barna sem fóru í gegnum þetta.
Söguhetjan Eiríkur Hansson verður
vegalaus í nýju landi. Hann skrifaði
dramatískar sögur. Hann bjó og
starfaði í Kanada í sjötíu ár en hann
skrifar engu að síður á íslensku. Hann
var í enskumælandi landi en skrifar
alla sína tíð bækur á máli sem sam-
félagið í kringum hann skildi ekki.
Svona reyndi hann að bræða saman
uppruna sinn og nýja landið. En í
raun jaðarsetur hann sig á tvöfaldan
hátt, bæði þar og hér.
Drengjabækur þessara höfunda
höfðu margar hverjar feikileg mót-
unaráhrif á stráka og margar þessara
bóka, t.d. bæði Nonnabækurnar og
bækur Jóhanns Magnúsar, eru eftir
höfunda sem bjuggu í útlöndum
frá barnsaldri. En þeir eru alltaf að
skrifa um þennan kjarna í persónu-
leikanum sem varð til hér heima
og verk þeirra leita ákaflega sterkt
heim. Nonni lifði alla tíð hálfur í
þessum veruleika því hann hélt
ógrynni fyrirlestra um allan heim um
bernsku sína hér á Íslandi. Nonni er
gríðarlega góður höfundur og það eru
margar áhrifaríkar sögur sem koma
til manns í kringum upphaf íslenskra
barnabókmennta. Mér fannst ég gæti
byrjað aftur að skrifa þessa bók þegar
ég var búin að eyða í hana árum – það
var svo margt sem hefði verið hægt að
halda áfram með.“
Börn búa að lestri
Þessi jólin er útgáfa íslenskra barna-
bóka með blómlegasta móti og
Dagný segir að það sé gleðiefni
hversu mikið af þessum bókum eru
virkilega góðar bækur eftir stórgóða
höfunda. Ekki veitir af nú þegar
íslenskan á óneitanlega undir högg
að sækja. „Lestur góðra bóka, yndis-
lestur, er mikilvægur þáttur í því að
styrkja tungumálið en það er auð-
vitað háð því að bókum sé haldið
að börnum. Það skiptir öllu máli að
foreldrar gefi sér tíma til þess að lesa
fyrir börnin sín og ég óttast að það
sé á undanhaldi, því miður. Börn
búa hins vegar alltaf að því ef það er
lesið fyrir þau og það er ekki aðeins
tungumálsins vegna heldur einnig
vegna frásagnarinnar sjálfrar. Það að
læra að segja frá og koma frá sér sögu,
merkingu og hugsun er grunnurinn
að hugsun, framsetningu og sam-
tölum – grunnurinn að öllu öðru
eiginlega.“
Málið er að Barna-
BæKur eru Í eðli sÍnu
afsKaplega alþjóðlegt
BóKMenntasvið. Mörg
ÍslensK Börn halDa að astriD
linDgren hafi verið ÍslensK
og Börn eru eKKert Í þvÍ að
gera greinarMun á þessu.
Börn Búa hins vegar
alltaf að þvÍ ef það
er lesið fyrir þau og það er
eKKi aðeins tunguMálsins
vegna helDur einnig vegna
frásagnarinnar sjálfrar.
Magnús
Guðmundsson
magnus@frettabladid.is
1 0 . d e s e m b e r 2 0 1 5 F I m m T U d A G U r50 m e n n I n G ∙ F r É T T A b L A ð I ð
menning