Fréttablaðið - 26.11.2019, Blaðsíða 101

Bryndís hefur kynnt sér gamla hjátrú Íslendinga varðandi jólahátíðina vel. Álfatrú
hefur lengi verið við lýði á Íslandi
og því kemur ekki á óvart að álfar
séu stundum tengdir við sjálfa
jólahátíðina, en sögurnar af við-
skiptum fólks við álfa á jólum eru
ansi misjafnar og enda oft ekki vel.
Læti í álfum á jólum
„Á jólunum fara álfarnir á kreik,
flytja búferlum, halda jafnvel
inn á bæi þegar fólkið er sjálft í
messu eða bjóða fólki til sín,“ segir
Bryndís. „Ein elsta og þekktasta
frásögnin af álfum í Hamrinum
í Hafnarfirði segir frá Gunnari
Bjarnasyni, bónda í Hamarskoti.
Hann var á gangi að vetrarkvöldi
um jól þegar hann heyrði söng
berast úr Hamrinum. Hann gengur
þá á hljóðið og finnur á honum
opnar dyr. Hann stígur inn og er þá
staddur í eins konar álfamessu.
Segir sagan að Gunnar hafi kann-
ast við lögin og sálmana en hvorki
við hugvekjuna né predikunina
sem fylgdu í kjölfarið,“ segir Bryn-
dís. „Það er sagt frá því að hann
hafi ítrekað reynt að finna dyrnar
aftur án árangurs og dvalið við
klettana.
Frásögnin af Gunnari
minnir á lagið um Ólaf
Liljurós, en álfar bjóða
honum að búa með sér
og ganga í björg. Þar
eru reyndar á ferðinni
ókristnir álfar og
nokkuð illskeyttir, enda
dregur ein álfamærin upp „saxið
snarpa“ og keyrir í síðu Ólafs þegar
hann hafnar tilboði hennar,“ segir
Bryndís. „Ólafur nær að flýja til
móður sinnar ataður blóði og hún
spyr af hverju hann sé svo fölur og
fár, „eins og sá með álfum gár?“ og
stuttu síðar er Ólafur allur.
Það kann því ekki endilega góðri
lukku að stýra að hitta fyrir álfa
á jólum – og hvað þá að ganga í
björg,“ segir Bryndís. „Jafnvel þó að
sagan af Gunnari í álfamessunni sé
ekki eins svakaleg og kvæðið um
Ólaf Liljurós þá er samt ýjað að því
í sögunni um Gunnar að hann hafi
misst vitið eftir að hafa gengið í
Hamarinn.“
Matargjafir og leiðarljós
„Í bókinni Íslenskir þjóðhættir
eftir Jónas Jónasson frá Hrafna-
gili kemur fram að matargjafir
til hulduheima hafi tíðkast lengi
í ákveðnum landshlutum og þá
einkum á nýársnótt,“ segir Bryndís.
„Húsfreyjur settu þá til að mynda
hangikjöt á disk og létu á afvikinn
stað og átti það alltaf að hverfa.
Siðurinn tengdist þeirri hjátrú
að álfar flytji búferlum um jól eða
á nýársnótt. Sums staðar hefur
tíðkast að kveikja á kertum við
þessi tímamót og láta þau loga alla
nóttina,“ segir Bryndís. „Sjálf lærði
ég sem barn að það væri til að „vísa
álfunum veginn“.“
Auðvelt að missa vitið
„Á áramótum eða nýársnótt fara
ýmis vísindaleg lögmál úr skorðum
samkvæmt þjóðtrúnni,“ segir
Bryndís. „Í ýmiss konar sögum –
kvikmyndum og bókum svo
eitthvað sé nefnt – er einnig
nokkuð algengt að samfundir
yfirnáttúrulegra vera og
manna eigi sér stað á ein-
hvers konar mörkum þar
sem tímamót eru í aðsigi
eða rými mætast eða
breytast.
Á áramótum geta kýr
talað á mannamáli og ært
það mannfólk sem til heyrir.
Menn geta einnig hitt fyrir álfa
sitji þeir á krossgötum, en á slíkum
stefnumótum koma álfarnir úr
öllum áttum og reyna að fanga
athygli mannfólksins með ýmsum
freistingum,“ segir Bryndís.
„Standist maður freistingar álfa
mun maður njóta mikillar gæfu, en
Vont að
mæta álfum
á jólum
Samkvæmt íslenskri þjóðtrú getur verið skeinu-
hætt að hitta álfa á jólunum. Þá fara þeir á kreik og
geta gert ýmislegt af sér. Þjóðfræðingurinn Bryndís
Björgvinsdóttir þekkir þessar sögur vel.
2019
Ár hvert fær Kærleikskúlan nýtt útlit og er verkið
í höndum fremstu listamanna þjóðarinnar.
Afhjúpun kúlunnar 2019 fer fram 4. desember.
Forsala er hafin á kaerleikskulan.is
STYRKTARFÉLAG LAMAÐRA
OG FATLAÐRA
svari maður boði álfa verður maður
„vitstola og aldrei síðan mönnum
sinnandi“ samkvæmt þjóðsögunni.
Slík voru örlög Fúsa sem sat úti
á jólanótt og stóðst lengi áreiti
álfa eða þangað til „ein álfkona
kom með stóra flotskildi og bauð
honum að bíta í“,“ segir Bryndís. „Þá
leit Fúsi við og sagði „það sem síðan
er að orðtæki haft: „Sjaldan hef ég
flotinu neitað;“ beit hann þá bita
sinn úr flotskildinum og trylltist og
varð vitlaus“.“
Yfirnáttúrulegt fjör
„Nokkrar sagnir eru einnig til af
heimsóknum álfa um jól eða ára-
mót þegar mannfólkið er í messu.
Stundum er einhver vaktmaður
heima sem verður vitni að þessu,
en stundum er enginn heima en
ummerkin einfaldlega augljós,“
segir Bryndís. „Það var einmitt
einhver þjóðfræðingur hér á landi,
sem ég hef reynt að hafa upp á án
árangurs, sem benti á að mynd-
irnar Home Alone væru í þessum
flokki sagna: einn vaktmaður er
eftir í húsinu um jól, þegar allir
aðrir eru í burtu, og lendir hann í
skakkaföllum vegna heimsókna
óvelkominna vera sem ætla að
leggja heimilið undir sig.
Að lokum má nefna þjóðsöguna
um dansinn í Hruna, um prestinn
sem elskaði að skemmta sér og
hafa gaman, og hafði drykki og
spil í kirkjunni á jólum og „aðrar
ósæmilegar skemmtanir“ fram eftir
nóttu,“ segir Bryndís. „Þá mætti
djöfullinn sjálfur og kvað vísu
með þeim afleiðingum að kirkjan
og kirkjugarðurinn sukku með
fólkinu í, og heyrðist „ýlfur og gaul
niðri í jörðinni“.
Svona geta jólin nú verið
skemmtileg, að sjálf yfirnáttúran
lætur sig ekki vanta,“ segir Bryndís
að lokum. Bryndís Björgvinsdótir þjóðfræðingur hefur kynnt sér þjóðtrú hér á landi.
Oddur Freyr
Þorsteinsson
oddurfreyr@frettabladid.is
JÓL 2019 2 6 . N Ó V E M B E R 2 0 1 980