Fréttablaðið - 10.01.2020, Blaðsíða 14

Nú við upphaf þriðja áratugar 21. aldar búum við í alþjóð-legum menningarheimi
sem er undir miklum áhrifum
tæknivæðingar, samfélagsmiðla og
annarra áhrifaþátta samtímans.
En þessi alþjóðlegi heimur er þó
að ýmsu leyti sundraður, sé litið til
þeirra ólíku efnahagslegu og stjórn-
málalegu afla sem togast á og setja
ríkan svip á samtímann. Í slíkum
heimi felast bæði ótrúleg tækifæri
til aukinnar velferðar allra, en einn-
ig hættur sem felast í öfgakenndum
skoðunum, falsfréttum og yfirborðs-
mennsku. Þá kallar móðir jörð á
aukna umhyggju og vernd, ákall
sem við verðum öll að standa saman
um að svara. Það bíða okkar flókin
verkefni á árinu 2020 og við verðum
að treysta grunnstoðirnar, mennta-
kerfið, svo unga fólkið gangi öflugt
til verks. Skilvirkt menntakerfi,
framsæknir skólar á öllum skóla-
stigum og vandaðar og frjóar rann-
sóknir skipta sköpum til að treysta
innviði samfélagsins og stuðla að
samfélagslegri þróun.
Formleg og óformleg menntun
Menntun er æviverkefni sem lýkur
aldrei, enda sækir nútímafólk sér
menntun án afláts og endurnýjar
þannig hæfni sína og þekkingu. Í
fræðunum er talað um formlega
menntun sem skólakerfið sinnir og
óformlega menntun sem byggist á
reynslu og þekkingu sem einstakl-
ingar afla sér í skóla lífsins, í starfi,
tómstundum eða einkalífi. Þá má
í auknum mæli finna margskonar
dæmi um hálf-formlega menntun,
t.d. félagsmiðstöðvar og frístunda-
heimili, þar sem börn og ungmenni
fá leiðsögn og hvatningu til að virkja
hæfileika sína, vaxa og þroskast
sem manneskjur. Lykillinn að því
að renna enn styrkari stoðum undir
menntakerfið okkar er að rækta
þessa heildstæðu sýn á menntun
í verki. Það er ekki nóg að styðja
við faglegt starf innan skóla heldur
er einnig þýðingarmikið að horfa
markvisst á það sem gerist utan
skólans. Gera verður einstaklingum
kleift að nýta persónulega þekkingu
sína og reynslu úr leik og starfi og
styrkja á þann hátt bæði kennara og
nemendur til góðra verka.
PISA og hinar
aðkallandi spurningar
Frammistaða 15 ára unglinga í
hinni alþjóðlegu PISA-könnun
kveikti miklar umræður í byrjun
desember síðastliðnum, en þar
sýndu niðurstöður að lesskilningi
íslenskra ungmenna hefur hrakað.
Bent hefur verið á ýmis atriði, ekki
síst stöðu íslenskunnar sem virðist
veikjast. Einnig er réttilega bent á að
frammistaða ólíkra nemendahópa
er mjög misjöfn og að PISA-könn-
unin mælir frammistöðu á afmörk-
uðum verkefnum og námsþáttum,
ekki daglegt skólastarf. Þá má ekki
gleyma styrkleikum íslenskra skóla
sem felast meðal annars í skapandi
og fjölbreyttu starfi þar sem góð
samskipti, velferð og virk þátttaka
allra eru grunngildi. Öll viljum við
að íslenskt skólakerfi sé framúr-
skarandi og einkennist af jöfnuði.
Rannsóknir sýna að orðaforði er
lykill að betri lesskilningi og bættum
námsárangri. Þess vegna er brýnt
að spyrja hvernig við aukum best
við orðaforða barnanna okkar og
hjálpum þeim öllum að þekkja hug-
tök og hugmyndir, að skilja heim-
inn? Hvernig hjálpum við þeim að
hugsa sjálfstætt, greina á milli ólíkra
sjónarhorna, eiga í virkum rök-
ræðum og komast að málefnalegri
niðurstöðu? Hvernig styðjum við
árangur og þroska allra barna, óháð
kyni, búsetu og félagslegri stöðu?
Leitum svara sem víðast
Margir brenna fyrir því að varpa
ljósi á þessar spurningar, ekki síst
rannsakendur á sviði menntavís-
inda. Það eru ekki til einhlít svör en
það eru til margar vísbendingar og
ýmis góð svör. Umfangsmikil rann-
sókn á íslenskukennslu í grunn- og
framhaldsskólum leiddi til dæmis í
ljós að almennt gangi fremur illa að
vekja áhuga nemenda á íslensku-
náminu og veruleg ástæða sé til að
endurskoða stefnu um íslensku-
kennslu og framkvæmd hennar.
Þetta er mikilvægt að hafa í huga nú
þegar ráðgert er að fjölga kennslu-
stundum í íslensku. Nýlegar rann-
sóknir sýna að íslensk ungmenni
hreyfa sig mun minna en áður fyrr
og svefntími þeirra er alla jafna
mun skemmri en ráðlagt er. Þetta
eru sannarlega þættir sem geta haft
áhrif á frammistöðu í námi. Mennta-
rannsóknir verða því að beinast að
sem flestum þáttum í lífi ungs fólks,
bæði að hinu formlega menntakerfi,
en einnig að frístundastarfinu, að
lífsháttum, samskiptum og þeim
viðmiðum og félagslegu öflum sem
ríkja í samfélaginu hverju sinni. Það
er vel kunn staðreynd að til þess
að nám eigi sér stað þarf að virkja
áhuga nemenda, vekja þekkingar-
löngunina og glæða hana, viljann til
að skilja, gera betur og ná árangri.
Nám er bæði formlegt og meðvitað,
en það er ávallt á einhvern hátt líka
persónulegt og bundið aðstæðum.
Lifandi samspil
og hagnýting rannsókna
Þekking á sviði menntunar er þann-
ig bæði vísindaleg og greinandi, en
einnig persónuleg og stundum dulin.
Þess vegna skiptir miklu að raddir
barna og ungmenna heyrist mjög
skýrt, bæði í daglegu skóla- og frí-
stundastarfi og í menntarannsókn-
um. Það er jákvætt að rannsóknum
sem draga fram reynslu barna af
skóla- og frístundastarfi hefur
fjölgað verulega. Þess vegna er líka
lykilatriði að kennarar og annað fag-
fólk á sviði menntunar séu aðilar að
rannsóknum og byggi upp samstarf
við fræðimenn og rannsakendur.
Skapa þarf stöðugt og lifandi flæði
hugmynda, rannsókna og nýsköp-
unar á milli allra þessara aðila. Hér
á landi hefur tekist að byggja upp
þverfaglegar menntarannsóknir og
til marks um grósku þeirra má nefna
að Háskóli Íslands komst nýlega
á lista yfir bestu háskóla heims á
sviði menntavísinda. Þessu ber að
fagna. Það vantar þó mun virkara
samspil á milli þeirra sem starfa á
vettvangi og fræðanna, einskonar
menntamiðju þar sem hagnýting
rannsókna og þróun nýrra leiða í
skóla- og frístundastarfi verða sam-
eiginleg verkefni allra hagsmunaað-
ila. Stjórnvöld, háskólar, sveitarfélög
og fagfélög verða að sameinast um
slíka starfsemi með öllum tiltækum
ráðum.
Menntun er breytingarafl
Menntun er margslungið sam-
félagslegt og siðferðilegt viðfangs-
efni okkar allra. Það er ekki tækni-
legt verkefni sem hægt er að leysa
með einföldum útfærslum. Þekktur
fræðimaður á sviði menntavísinda,
Gert Biesta, færir fyrir því rök að
leggja beri áherslu á menntun sem
hvílir á traustum gildum (e. value
based education) – að menntun hafi
siðferðilegt inntak með sterkar rætur
í félagslegum veruleika. Menntun
er breytingarafl, í henni felast hug-
sjónir og draumar þjóða og einstakl-
inga sem leysa úr læðingi afl byggt á
þekkingu. Gagnrýnin, málefnaleg
og upplýst umræða er hornsteinn
menntunar og menntarannsóknir
eru einn af grunnþáttunum í þeirri
vegferð að styrkja íslenskt samfélag
og hlutverk þess í alþjóðasamfélag-
inu. Treystum kennurum og öðru
fagfólki á sviði menntunar til að
leiða áframhaldandi uppbyggingu
menntakerfisins, en við skulum öll
vera með í þeirri vegferð. Hlustum
á raddir unga fólksins og barnanna
sem vilja móta nýja framtíð. Megi
komandi ár verða okkur öllum far-
sælt. Ég óska þess að árið 2020 verði
sannkallað menntaár.
2020 – Ár menntunar
Kári Stefánsson varpar fram spurningum og fullyrðingum um sjávarútveginn sem verð-
skulda svör og frekari umræðu.
Stórt er til að mynda spurt um mun
á verði makríls við löndun í Noregi
og á Íslandi. Sjálfum leikur mér for-
vitni á að kanna það mál rækilega og
er byrjaður að afla gagna til að svara.
Það getur tekið tíma en svar kemur
ásamt svörum við öðrum spurning-
um. Ég vænti þess að Fréttablaðið
veiti áfram þessum skoðanaskiptum
rúm á síðum sínum.
Kári birti hér í Fréttablaðinu
grein 3. desember undir fyrir-
sögninni Landráð? og taldi líklegt
að útgerðarmenn hefðu stolið 300
milljónum króna af verðmæti mak-
ríls af íslenskri þjóð. Ég sýndi fram á
það með rökum hér á sama vettvangi
18. desember að sú þjófnaðarkenn-
ing stæðist enga skoðun.
Í grein minni 18. desember sl.
áætlaði ég að árlegt útflutningsverð-
mæti makrílafla frá 2006 til 2018
hefði numið 200 milljörðum króna
á verðlagi hvers árs og að meðalverð
hvers útflutts kílós af makríl hefði
numið 130 kr./kg. En hvað varð um
alla þessa peninga? Voru sjómenn
hlunnfarnir? Voru sveitarfélög
hlunnfarin eða ríkissjóður? Og hve
stór var sneið útgerðarfyrirtækja af
kökunni?
Mikilvægar spurningar og rök-
studd drög að svörum má finna í
niðurstöðum útreikninga KMPG
fyrir skattaspor Vinnslustöðvar-
Slóð makrílmilljarða rakin
Tækninni fleygir hratt fram
og hefur vissulega gert það í
áraraðir. Líklega er hraðinn
meiri í dag en nokkru sinni
fyrr.
Kolbrún Þ.
Pálsdóttir
forseti Mennta-
vísindasviðs
Háskóla Íslands Skilvirkt menntakerfi,
framsæknir skólar á öllum
skólastigum og vandaðar
og frjóar rannsóknir skipta
sköpum til að treysta inn-
viði samfélagsins og stuðla
að samfélagslegri þróun.
Sigurgeir
Brynjar
Kristgeirsson
framkvæmda-
stjóri Vinnslu-
stöðvarinnar
Þegar ég sagði vinum mínum að ég væri að fara að halda á vit nýrra ævintýra og taka
að mér starf rekstrarstjóra upplýs-
ingatækni og stafrænnar þróunar
hjá Högum og dótturfélögum, leiða
þar upplýsingatækni og stafræna
vegferð félagsins, greip góð vin-
kona mín fram í fyrir mér. „Ekki
segja stafræn vegferð! Það eru
allir að tala um stafræna vegferð,
óþolandi!“ Þetta viðhorf fékk mig
til að hugsa. Ég er engan veginn
sammála því að það sé óþolandi
að tala um stafræna vegferð fyrir-
tækja í dag, enda lifi ég og hrærist í
þessari vegferð og tel hana gríðar-
lega mikilvæga fyrir f lest, ef ekki
öll fyrirtæki. Þó eru margir sem
spyrja hvað stafræn vegferð þýðir
í raun, hvað felst í því að fyrirtæki
sé á stafrænni vegferð og hvað gerir
hana svona mikilvæga og merki-
lega?
Hagnýting upplýsingatækni
lykillinn að árangri
Að mínu mati þýðir stafræn veg-
ferð sú ákvörðun fyrirtækja að
gefa viðskiptavinum sínum kost á
því að eiga bæði viðskipti og sam-
skipti við fyrirtækið eða skipu-
lagseininguna með þeim hætti sem
þeir kjósa. Ef viðskiptavinir vilja til
dæmis eiga viðskipti og samskipti
í gegnum þá tækni sem næsta kyn-
slóð er líklegust til að vilja og nota,
þá sé það mögulegt og þá verður
upplifunin af tækninni að vera góð.
Ég sé einnig stafræna vegferð sem
Á kafi í stafrænni vegferð
Birna Íris
Jónsdóttir
rekstrarstjóri
upplýsinga-
tækni og
stafrænnar
þróunar hjá
Högum.
þá ákvörðun fyrirtækja að hagnýta
upplýsingatækni til að gera rekst-
urinn betri og skilvirkari. Þetta
hefur vissulega verið gert í fjölda
ára og er ekkert nýtt af nálinni.
Við ættum einnig öll að gera okkur
grein fyrir því að upplýsingatækni
er algjör grunnstoð í nánast öllum
rekstri í dag, sama hvort hann sé
á smærri eða stærri skala. Sem
hluti af því að gera reksturinn
betri og skilvirkari eru verkefni
tengd hagnýtingu og greiningu
gagna gríðarlega mikilvæg, sem og
öryggismál, því ógnirnar í hinum
stafræna heimi leynast víða og eru
að verða sífellt hættulegri og þar af
leiðandi kostnaðarsamari fyrir þau
fyrirtæki sem verða fyrir barðinu
á slíkri vá.
Tækninni f leygir hratt fram og
hefur vissulega gert það í áraraðir.
Líklega er hraðinn meiri í dag en
nokkru sinni fyrr. Enn er sú staða
uppi í mörgum þáttum rekstrar
að takmarkinu um aukna nýtingu
upplýsingatækni og skilvirkni
hennar hefur ekki verið náð nema
að litlu leyti. Það verður forvitni-
legt að fylgjast með því hvernig
fyrirtæki og stofnanir á Íslandi
ætla sér að takast á við hina staf-
rænu vegferð í framtíðinni, og þá
sérstaklega á árinu 2020.
Skipting Skipting
200 milljarða % 130 kr./kg
Almennur rekstrarkostnaður 88 44 57
Laun starfsfólks 37 18 24
Skattar og lífeyrissjóðir 47 24 31
Afkoma VSV 17 9 11
Fjármögnun 10 5 7
Samtals 200 130
✿ Yfirlit yfir kostnað
innar árin 2014, 2015 og 2017. Skatta-
spor greinir hvernig tekjur félagsins
skila sér til samfélagsins og hvernig
þær greinast í almennan rekstrar-
kostnað, laun, skatta, iðgjöld í líf-
eyrissjóði, vaxtakostnað og hagnað
en lýsir ekki jaðarframlegð, hvorki
fisktegunda né heildar, sem erfitt er
að útlista í stuttri blaðagrein.
Sé skattaspor KPMG fyrir Vinnslu-
stöðina yfirfært á íslenskan sjávar-
útveg í heild er skipting útflutnings-
verðmætis makríls sýnd í töflu sem
greininni fylgir.
Stærstur hluti tekna af makríln-
um, 57 af hverjum 130 krónum, fór
þannig í almennan rekstrarkostnað
(olíu, rafmagn, varahluti, löndun,
viðhald, útf lutning o.f l.). Launa-
fólk í innlendum fyrirtækjum sem
þjónustuna veita naut sem sagt góðs
af því sem fór í almennan rekstrar-
kostnað og opinberir aðilar sömu-
leiðis. Ef við gefum okkur sambæri-
lega skiptingu á þessum hluta og hjá
sjávarútveginum, og drögum frá
áætlaðan erlendan kostnað upp á
20 kr., bætast 16 kr. af þessum 57 við
hlut ríkisins.
Beint og óbeint runnu 26 kr. til
ríkis og sveitarfélaga og til lífeyris-
sjóða runnu 5 kr. eða alls 31 kr. af
130. Ef við bætum ofangreindum 16
kr. við þá runnu í vasa ríkis, sveitar-
félaga og lífeyrissjóða samtals um
72 milljarðar af tekjum þjóðarinnar
upp á 200 milljarða króna.
Í vasa launafólks á sjó og landi fóru
24 kr. af 130, eftir skatta.
Þá er útgerðin eftir og hlutur
hennar var 11 krónur til að greiða af
lánum sínum, greiða sér arð eða til
nýfjárfestinga. Hlutur hennar náði
þannig ekki helmingi þess sem rann
til ríkis og sveitarfélaga.
Síðast en ekki síst þarf að fjár-
magna reksturinn með lánum og
í hlut lánastofnana komu 7 kr. af
hverjum 130.
,,Skylt er að hafa það heldur er
sannara reynist,“ sagði Ari fróði
forðum. Hér liggur sem sagt fyrir
gróflega áætluð skipting tekna af
makrílveiðum Íslendinga. Á grunni
talna, en ekki sögusagna eða raka-
lausra fullyrðinga, geta nú Kári Stef-
ánsson og aðrir rökrætt hvað teljist
„sanngjarn hlutur“ hvers og eins.
Þá vænti ég þess að áframhaldandi
blaðaskrif hans byggist á þeirri vís-
indalegu aðferðafræði sem f leytt
hefur honum í hóp færustu vísinda-
manna heims.
Hér liggur sem sagt fyrir
gróflega áætluð skipting
tekna af makrílveiðum
Íslendinga.
1 0 . J A N Ú A R 2 0 2 0 F Ö S T U D A G U R14 S K O Ð U N ∙ F R É T T A B L A Ð I Ð