Tímarit Öryrkjabandalags Íslands - 01.09.2002, Blaðsíða 34

Félagslega líkanið um fötlun
Tvö ólík sjónarhorn á fötlun
Hanna Björg
r
ágústmánuði mun breska
fræðafólkið Tom Shake-
speare, Colin Barnes og
Carol Thomas heimsækja
Island sem aðalgestafyrir-
lesarar á NNDR ráðstefnunni.
Um fatlað baráttufólk er að
ræða sem á það sameiginlegt að
aðhyllast hugmyndafræði
félagslega líkansins um fötlun.
Þar sem það hvernig fötlun er
skilgreind hefur bæði áhrif á
samskipti fólks og væntingar
mun ég í þessari grein lýsa
tveim ólíkum sjónarhornum á
fötlun. Bæði sjónarhornin,
sem eru þekktust undir
heitunum Lœknisfræðilega
líkanið um fötlun og Félags-
lega líkanið unt fötlun, hafa
haft mikil áhrif á skilning
fólks á fötlun.
Læknisfræðilega líkanið
skilgreinir fötlun út frá líkam-
legri eða andlegri skerðingu,
það er því sem einstaklingurinn
getur ekki í samanburði við þá
sem eru „eðlilegir". Þetta
sjónarhorn byggir á læknis-
fræðilegri þekkingu og leggur
áherslu á greiningu skerðing-
arinnar og meðferð hennar.
Læknisfræðilega líkanið hefur
sætt harðri gagnrýni og þá
sérstaklega eftir að Alþjóða
heilbrigðisstofnunin (WHO) skil-
greindi á áttunda áratugnum
skerðingu, fötlun og hömlun í
anda hugmyndafræði þess. (Þess
ber að geta að skilgreining WHO
hefur breyst síðan þá). Nýtt líkan,
sem hefur verið kallað félagslega
líkanið um fötlun þróaðist út frá
þessari gagnrýni. Fyrstu talsmenn
þess, líkamlega fatlað baráttufólk
frá Bretlandi, færðu rök fyrir því
að líta yrði á fötlun út frá allt öðru
sjónarhorni. Samkvæmt því líkani
er það ekki skerðingin sjálf sem
fatlar fólk heldur félagslegt,
efnahagslegt og menningarlegt
umhverfí svo og samfélagsleg
viðhorf til fötlunar.
Þegar einstaklingur hefur
verið greindur fatlaður er
hann stimplaður og félags-
legar væntingar um hvernig
hann skuli hegða sér og hvað
hann sé fær um, bætast við
skerðinguna. Það að „vanda-
málið“ krefst afskipta
sérfræðinga gerir einstak-
linginn ósjálfbjarga í augum
annarra, hamlar honum
félagslega og útilokar hann
bæði frá samskiptum og
tækifærum í lífinu.
Til að skilja líkönin betur og
hvemig skilgreiningar þeirra hafa
áhrif á líf fatlaðra mun ég nú lýsa
þeim nánar.
Jarðvegur læknisfræðilega
líkansins. Aður en ég lýsi læknis-
fræðilega líkaninu er mikilvægt
að gera grein fyrir þeim jarðvegi
sem það spratt upp úr því að
neikvæðar staðalmyndir af
fötluðu fólki eiga sér djúpar rætur.
I kristni á miðöldum var fötlun til
að mynda álitin lifandi sönnun
fyrir tilvist djöfulsins og valdi
hans yfir mannfólkinu og fæðing
fatlaðs barns var talin refsing fyrir
syndir foreldranna eða ljótar
hugsanir. Breyttir þjóðfélags-
hættir í kjölfar iðnbyltingarinnar
urðu til þess að útiloka fatlað fólk
enn frekar en áður. Hraði verk-
smiðjuvinnu var mörgum erfiður
sem höfðu áður tekið þátt í
hægari störfum landbúnaðarins.
í bók sinni The Politics of
Disablement lýsir fatlaði
fræðimaðurinn Mikael Oliver
því hvernig iðnbyltingin varð til
þess að fatlaðir einstaklingar
urðu að „félagslegu vandamáli“
í hugum margra. Þar sem þeir
féllu ekki lengur inn í
efnahagskerfi þjóðarinnar urðu
þeir „baggi“ á félagslega vel-
ferðarkerfinu.
Framfarir innan lækna-
vísinda og uppgangur í erfða-
rannsóknum laust fyrir síðustu
aldamót höfðu róttæk áhrif á líf
fatlaðra og urðu til þess að
samfélagsleg staða þeirra
versnaði enn frekar. Lækna-
vísindin höfðu þá yfír að ráða
tækni til að bera kennsl á og
flokka fatlanir og sjúkdóma og
framfarir í meðferð þeirra juku
vald sérfræðinga til muna.
Sólarhringsstofnanir spruttu upp
þar sem fötluðu fólki var haldið
einangruðu og aðgreindu frá
öðrum. Hugmyndafræðin var sótt
til félagslegs Darwinisma sem
byggir á að lífið sé barátta á milli
þeirra hæfu og óhæfu. Þeir sem
voru álitnir „óeðlilegir“ vöktu
samfélagslegan ótta um siðferði-
34
www.obi.is