Fréttablaðið - 04.07.2020, Blaðsíða 22

Vigdís Ing vadóttir, Vigga, var förukona. Sem barn var hún bundin við rúm-stokkinn á meðan bláfátækir foreldrar
hennar unnu. Sagt var að hún hefði
verið misnotuð sem ung kona, orðið
þunguð og síðan misst fóstrið. Vig-
dís flakkaði á milli bæja í Mýrdaln-
um. Hún neitaði gjarnan að sitja
með heimilisfólkinu, kaus frekar að
borða afganga í einrúmi. Vigdís lést
árið 1957. Fyrir utan takmarkaðar
heimildir um hana, þá lifir minning
hennar í hugum fólks sem man eftir
henni úr barnæsku sinni.
Vigdís er ein fjölmargra föru-
kvenna sem eru umfjöllunarefni
Jaðarkvennasögu, nýrrar bókar
Dalrúnar J. Eygerðardóttur sagn-
fræðings um föru- og einsetukonur
í íslenska bændasamfélaginu.
Æskuminningar endurhugsaðar
Fyrri hluti bókarinnar snýr að föru-
konum á Íslandi. Þar koma meðal
annars við sögu ítarleg skrif um sjö
síðustu förukonur landsins. „Þær
konur eru einstakt sögudæmi um
förukonur Íslandssögunnar sem
lítið er til af upplýsingum um.“ Til
að verða sér úti um upplýsingar um
förukonurnar sjö leitaði Dalrún til
25 einstaklinga sem mundu eftir
þeim, en elsti viðmælandinn var 104
ára gömul kona.
Dalrún segir að hún eigi við-
mælendum sínum mikið að þakka.
„Minningar þeirra skipta sköpum.
Í fyrsta lagi vegna þess að upp-
lýsingar sem þannig fengust gerðu
kleift að varðveita vitneskju um
föru- og einsetukonur. Í öðru lagi er
við slíka upplýsingaöflun hægt að fá
fram upplýsingar sem oft skila sér
ekki með öðrum hætti. Þannig geta
viðmælendurnir rifjað upp minn-
ingar úr æsku og hugsað þær upp á
nýtt, með hliðsjón af spurningum
mínum.“
Dalrún vinnur nú að doktorsverk-
efni í sagnfræði þar sem hún fjallar
um ráðskonur í sveit á síðari hluta
20. aldar. Bókin um föru- og einsetu-
konur á Íslandi var því eins konar
hliðarverkefni, þótt hún sé yfir 400
blaðsíður.
Ákveðið frelsi
„Það er tregafullt líf að vera föru-
kona. Saga Vigdísar endurspeglar
líf fjölmargra kvenna. Það var engin
kona sem valdi sér beint þann lífs-
máta að vera förukona. Þetta var
ákveðinn f lótti. Heimildir benda
til þess að þær hafi mikið verið út
af fyrir sig þegar að þær dvöldu á
bæjum á flakki sínu. Og heimildir
sýna að þær mynduðu ógjarnan
náin tengsl við fólk. Það er þó rétt að
benda á að sumar förukonur virðast
hafa notið vel þeirra fjölbreyttu
samskipta sem flakkið bauð þeim
upp á.“
Förukonur og förukarlar hafa
verið hluti af íslensku þjóðinni alla
tíð en erfitt yrði að áætla hversu
algengur sá lífsmáti var hverju sinni.
Eitt af því sem Dalrún veltir fyrir sér
í skrifum sínum er hvernig það kom
til að þessar konur tóku upp þennan
flökkulífsmáta. „Það lítur út fyrir að
þær hafi með beinum hætti valið sér
þá leið, en þarna enduðu þær samt
sem áður af ýmsum ástæðum. Þessi
lífsmáti bauð þeim konum upp á
ákveðið frelsi. Förukonur komu
helst úr röðum vinnukvenna en sú
stétt stóð hvað verst í samfélaginu.
Með förulíferninu sköpuðu þær sér
frelsi meðal annars undan hefð-
bundnum þjónustuhlutverkum
kvenna sem var ekki annað en
þrælsvinna. En fyrir það frelsi
þurftu þær að borga með erfiðu líf-
erni förukonunnar.“
Engin úrræði
Dalrún undirstrikar hve mikilvægt
það er að taka tillit til allra þátta
sem koma fram í heimildum, þar
með talið hegðunar kvennanna til
dæmis með hliðsjón af andlegum
veikindum og kynbundnu of beldi
gegn þeim. Það voru engin sértæk
úrræði fyrir fólk með geðsjúkdóma
og önnur mikil hegðunarfrávik á
þessum tíma, en flakk var vissulega
ákveðið úrræði bændasamfélags-
ins gagnvart fólki sem svo var ástatt
um. „Hjá mörgum förukonum var
undirrót flakksins þroskaskerðing
eða einhvers konar andleg vanlíðan,
þunglyndi eða aðrir geðsjúkdómar.
Þessar konur voru mjög eirðarlaus-
ar. Og það sem einkenndi þær meðal
annars er að þær gátu almennt ekki
unnið hefðbundin verk sem aðrir
gátu unnið. Það eru fáir sem geta lýst
þeim jafn vel og ljóðskáldið Ólína
Andrésdóttir sem talaði um þær sem
vængbrotna, áttavillta fugla.“
Það gátu hins vegar ekki allar
konur farið á f lakk, því stundum
voru veikindi kvenna, sem voru
upp á aðra komnar, það mikil að
þær höfðu enga möguleika á að geta
ástundað f lakk. „Það voru heil-
mikil fræði að baki f lakkinu. Það
þurfti að þekkja inn á marga hluti
sem þar komu við sögu, allt frá því
hvaða leiðir væru bestar, hvaða bæi
væri best að heimsækja heim og allt
eftir því.“
Einar á ferð
Kynferðislegt ofbeldi var mjög falið
á þessum tíma. „Sumum þessara
kvenna var lýst svo að þær væru
karlalegar í fasi og margar þeirra
voru þekktar fyrir andúð sína á
karlmönnum. Ein skýring þessa er
að þær hafi með þessu móti verið
að fyrirbyggja það að lenda í kyn-
bundnu ofbeldi. Þær voru oft einar á
ferð og ferðuðust víða,“ segir Dalrún.
„Margar konur sem ég tala við í dag
um förukonur spyrja mig hvort þær
konur hafi þurft að sofa hjá bónd-
anum. Það er mjög lýsandi.“
Leyndardómur einsetunnar
Kemur þá að hinu viðfangsefni Dal-
rúnar, einsetukonum. „Einsetukon-
ur voru oftast nær í algjörri einveru,
auðvitað með undantekningum.
Það eru mun minni heimildir til
um þær.“
Hvernig drógu þær fram lífið?
„Það er töluverður leyndardómur
þar að baki. Þær lifðu almennt í
gífurlegri fátækt. Algengar vanga-
veltur þeirra sem skráð hafa upp-
lýsingar um einsetukonur taka til
þess hvernig þær drógu fram lífið
og hvernig þær vörðu tíma sínum.
Hvaða augum einsetukonur litu
eigið líf er minnst um vitað enda
nær alger skortur á þeirra sjónar-
horni í heimildum. Ætla verður að
ef þær hefðu verið teknar tali þá
hefðu þær vísast gert lítið úr þeirri
einangrun sem líf þeirra markaðist
svo mjög af.“
Einsetukonur hafa búið með
ýmsum hætti á Íslandi. „Meðal
annars stunduðu þær tómthúslíf
og sjálfsþurftarbúskap. Svo eru það
þær einsetukonur sem lifðu bæna-
lífi á þjóðveldisöld sem búið er að
rannsaka töluvert, til dæmis Guð-
rún Ósvífursdóttir. En konur úr
þeim hópi voru iðulega hástéttar-
konur. Í því skyni að fá sérfræðiálit
úr þessari átt þá tók ég viðtal við
Agnesi abbadís í Karmelklaustrinu
í Hafnarfirði. Þannig fékk ég innsýn
í líf konu sem hefur tileinkað líf sitt
Guði,“ segir Dalrún. „Agnes talaði
mikið um köllun sína gagnvart Guði,
köllun sem hefur samsvörun við þá
köllun einsetukvenna sem lifðu
bænalífi. Í bókinni fjalla ég um ein-
setukonur sem lifðu bænalífi með
hliðsjón af húsmóðurhlutverkinu.“
Dalrún fjallar einnig um þá ein-
setu kvenna sem spratt upp af því-
líkri mannfælni að þær konur fóru
nánast ekki út fyrir hússins dyr
nema að bráða nauðsyn bæri til.
Dæmi um slíka konu er Ingunn
Sveinsdóttir sem Dalrún fjallar
ítarlega um í bókinni, Ingunn bjó í
torfbæ og síðar í kofa.
Leið aldrei undir lok
Tími förukvenna leið undir lok á
sjöunda áratug 20. aldar en tími
einsetukvenna leið hins vegar aldr-
ei beinlínis undir lok. „Það er hægt
að lifa einsetulífi í blokkaríbúð.“
Í lok bókar sinnar kemur Dalrún
inn á jaðarkonur nútímans í þétt-
býli. „Það hefur auðvitað gríðarlega
margt breyst, því fram eru komin
ýmis raunveruleg úrræði fyrir
jaðarsetta einstaklinga. Konur eru
sem fyrr hluti af jaðrinum. Undir-
rót vanda jaðarkvenna nútímans
er að einhverju leyti að finna í sömu
grunnþáttum sem leitt hafa konur á
jaðarinn í gegnum aldirnar.
Bókin er tileinkuð konum Konu-
kots, sem veitir heimilislausum
jaðarkonum samtímans skjól. Hluti
styrks sem fékkst til útgáfu bókar-
innar rann til Konukots. Bókin er
í opnu rafrænu aðgengi og hana er
hægt að nálgast ókeypis í gegnum
vefsíðu Dalrúnar: dalrun.net.
Áttavilltir vængbrotnir fuglar
Sagnfræðingurinn Dalrún J. Eygerðardóttir hefur tekið saman sögu föru- og einsetukvenna í gamla bænda-
samfélaginu. Hún hefur komist að ýmsu með því að skjalfesta æskuminningar þeirra sem muna eftir þeim.
Dalrún segir mikilvægt að taka tillit til allra þátta í heimildunum, þar á meðal hegðunar kvennanna. FRÉTTABLAÐIÐ/ERNIR
Ingunn Sveinsdóttir, einsetukona
í Langadal, bjó í kofa við árbakka
Blöndu. Hún lést árið 1993.
Margrét Gísla-
dóttir, förukona
á Austurlandi,
hafði ákveðna
sérstöðu þar
sem hún hafði
verið gift og
átt fjögur börn
áður en hún fór
á flakk. Hún lést
árið 1953.
Ari
Brynjólfsson
arib@frettabladid.is
4 . J Ú L Í 2 0 2 0 L A U G A R D A G U R22 H E L G I N ∙ F R É T T A B L A Ð I Ð