Morgunblaðið - 05.03.2020, Qupperneq 64

64 MENNING
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 5. MARS 2020
veita náttúrulega vörn
gegn bakteríum í munninum
Tvíþætt sink
og arginín
Dregur úr
tannskán
Styrkir
glerunginn
Dregur úr
tannskemmdum
Frískari
andardráttur
Dregur úr
blettamyndun
Dregur úr
viðkvæmni
Dregur úr
tannsteini
Fyrirbyggir
tannholdsbólgu
NÝTT
Veruleg fækkun baktería á
tönnum, tungu, kinnum og
gómi eftir samfellda notkun
í fjórar vikur.
BYLTING FYRIR
ALLANMUNNINN
Heildarvörn fyrir tennur, tungu, kinnar og tannhold
Frábær
vörn í
12
tíma
Ragnhildur Þrastardóttir
ragnhildur@mbl.is
„Ég er orðin of gömul,“ segir Björk
Ingimundardóttir skjalavörður og
hlær þegar hún er spurð um það
hvaða þýðingu það hafi fyrir hana að
hafa fengið ein virtustu og vegleg-
ustu verðlaun sem fræðimönnum og
höfundum kennslugagna geta hlotn-
ast hérlendis, viðurkenningu Hag-
þenkis.
Björk fékk verðlaunin við hátíð-
lega athöfn á Þjóðarbókhlöðunni í
gær fyrir rit sín Prestaköll, sóknir og
prófastsdæmi á Íslandi I-II en Þjóð-
skjalasafn Íslands gaf ritin út.
Um er að ræða yfirgripsmikið upp-
flettirit ásamt kortum sem auðveldar
yfirsýn yfir sögu landsins og á eftir
að nýtast í margvíslegum rann-
sóknum um langan aldur, að mati
dómnefndar sem segir ritin „sagn-
fræðilegt stórvirki“.
Lyklar að heimildum
„Þetta hefur meginþýðingu fyrir
safnið sem stóð að útgáfunni. Ég er
komin hátt á áttræðisaldur og þetta
segir ekki mikið fyrir mig sem fræði-
mann. Það gleður mig þó mjög mikið
að ég fái þessa viðurkenningu vegna
safnsins. Það hefur staðið vel að út-
gáfunni,“ segir Björk hógvær.
Ítarlegt viðtal við Björk birtist í
Morgunblaðinu í september síðast-
liðnum og eins og þar kom fram fékk
Björk hugmyndina að verkunum fyr-
ir um 35 árum þegar hún endur-
skráði skjalasöfn presta og prófasta í
Þjóðskjalasafni Íslands. Við það verk
vöknuðu hugmyndir um að taka sam-
an upplýsingar um þróun presta-
kalla, sókna og prófastsdæma en í
ritunum er landfræðilegri afmörkun
prestakalla, sókna og prófastsdæma
um aldir og fram til þessa dags lýst.
Aðdragandinn að viðurkenningu
Hagþenkis er því langur.
„Ég lauk við að skrifa bókina í árs-
lok 2017 og síðan þá hafa orðið miklar
breytingar. Prestaköllum fækkar
alltaf og vegna byggðaþróunar þá má
búast við því að sóknarbreytingarnar
haldi áfram.“
Ritin eru nú þegar orðin gagnlegir
lyklar að heimildum og upplýsingum
sem opna dyr fyrir frekari þekkingu,
eins og dómnefnd segir í umsögn
sinni um rit Bjarkar.
„Á kortunum tveimur sem fylgja
bókunum og sýna prestaköll á Íslandi
árin 1801 og 1920 þar sem er í fyrsta
sinn hægt að sjá stjórnsýsluskipan
kirkjunnar á augabragði og bera
saman tímabil, í stað þess að þurfa að
leggja á sig jafnmikla undir-
búningsvinnu og Björk hefur gert.
Búið er að tengja skrárnar inn á land-
fræðileg kort á vef Þjóðskjalasafns og
hafin vinna við að setja efnið inn á
vefinn heimildir.is. Þar er von á
meiru, meðal annars skrá Bjarkar yf-
ir 1.400 hugtök sem opnuð verður á
vordögum,“ sagði Lára Magn-
úsardóttir sem sat í viðurkenning-
arráði Hagþenkis við athöfnina í dag.
Þrátt fyrir að rit Bjarkar byggist
að mestu á heimildum sem tengjast
prestum og prestaköllum þá veita
þau innsýn í íslenskt samfélag í heild
sinni. Í umsögn dómnefndar um verk
Bjarkar segir að „í skjölum um starf
presta liggja vannýttir fjársjóðir með
upplýsingum um líf þjóðarinnar og
stjórnmálasögu landsins, ekki síst
vegna þess að skort hefur skilning á
kerfislægu samhengi heimildanna“,
en rit Bjarkar séu lykillinn að þessum
heimildum.
Innsýn í íslenskt samfélag
„Í skjalasöfnum presta og prófasta
eru fjölþættar heimildir um Íslend-
inga og íslenskt samfélag. Þar má
finna upplýsingar um persónusögu,
trúarlíf, menntun, heilsufar, búskap-
arhætti, listir, efnismenningu, bygg-
ingarsögu, landnotkun og félagslíf,“
segir Björk sem bendir á að prestar
hafi komið víða við í sínum störfum
hér áður fyrr.
„Prestarnir sinntu margháttuðum
hlutverkum í samfélaginu, ekki að-
eins hefðbundnum prestsverkum.
Þeir áttu til dæmis að líta eftir því að
börn væru læs og fylgjast með
kennslu í skrift og reikningi.
Þá urðu þeir að annast eignir
kirkna sinna og standa á þeim skil.
Prestþjónustubækur og sóknar-
mannatöl eru því eiginlega upplýs-
ingar um feril forfeðranna frá vöggu
til grafar og svo er í bókunum upplýs-
ingar um heilsufar, félagslíf, húsa-
kynni og byggingarmál. Með því að
samþætta þetta við skjalasöfn hreppa
og sýslumanna fær maður miklu
meiri innsýn í samfélagið.“
Spurð hvort ritin séu þá mikilvæg
sögu Íslendinga í heild segir Björk:
„Ég er að vona að þetta kveiki að
minnsta kosti hugmyndir um marga
þætti. Að fara til kirkju var til dæmis
oft fyrir konur eiginlega eina skiptið
sem þær fóru út af heimilinu. Það
hefur kannski ekki gefið mikið þegar
þær bjuggu á kirkjustaðnum og það
var eini bærinn í sókninni,“ segir
Björk glettin.
Fræðistörfin halda áfram
Eins og áður sagði hefur Björk
lengi unnið með upplýsingar sem
tengjast prestaköllum en hún er
hvergi nærri hætt og hefur undan-
farið fengist við orðskýringar og hug-
tök sem snerta kirkjustarf.
„Ég er að reyna að teygja mig yfir í
fleira og velti því til dæmis upp hvað
prestþjónustubók sé, hvaða lög og
fyrirmæli liggja að baki og hvaða
breytingar hafa orðið. Svo tók ég mig
einu sinni til og buslaði í gegnum
prestþjónustubækur og sóknar-
mannatöl og einhver fleiri gögn og
greip þar upp ýmis orð og skamm-
stafanir sem ég reyndi þá að skýra.
Það er náttúrlega mikið af latínu-
orðum og orðum úr öðrum tungu-
málum og svo náttúrlega að þau geta
haft aðra merkingu jafnvel heldur en
þá sem maður sér í orðabókum og
mörg eru ekki í íslenskri orðabók. Ég
fletti einhvern tímann í gegnum það
sem kallað er kirkjustóll, það er
svona eignaskrá kirkna og vísitasíur.
Það eru svona ýmis orð sem ég er að
reyna að grípa upp og skýra.“
Merking sumra þessara orða er í
þann mund að týnast eða er týnd og
stundum hægara sagt en gert að átta
sig á merkingu þeirra.
„Vandamálið er það að þótt ég sé
orðin sjóuð í að lesa dönsku þá er allt-
af fullt af orðum sem ég skil ekki, til
dæmis í dönsku embættismannamáli
sem talað var við æðri stjórnvöld. Svo
er skriftin náttúrlega allt önnur en
hún er í dag,“ segir Björk og skýtur
að blaðamanni að hann myndi varla
skilja fljótaskrift, hvað þá skrift
Bjarkar sjálfrar. Þar hefur Björk
áreiðanlega rétt fyrir sér.
Spurð hvort orðin séu þá einnig
lyklar að heimildum og upplýsingum,
rétt eins og ritin segir Björk:
„Ég vona það. Það er á döfinni að
þetta fari á vef þjóðskjalasafns og ég
dunda mér þá við að bæta við.“
Björk hlýtur 1.250.000 krónur í
verðlaun frá Hagþenki.
„Sagnfræðilegt stórvirki“ verðlaunað
 Björk Ingimundardóttir hlaut viðurkenningu Hagþenkis  Veitt fyrir rit sem fela í sér lykla að
frekari heimildum  „Þetta hefur meginþýðingu fyrir safnið sem stóð að útgáfunni,“ segir Björk
Morgunblaðið/Kristinn Magnússon
Verðlaun Björk Ingimundardóttir hlaut í gær viðurkenningu Hagþenkis fyrir rit sín um prestaköll á Íslandi.
Írsku arkitektarnir Yvonne Farrell
og Shelley McNamara, stofnendur
arkitektúrstofunnar Grafton, hljóta
Pritzker arkitektúrverðlaunin í ár,
en þau eru virtasta viðurkenningin
í heimi arkitektúrs og veitt fyrir
heildarframlag til fagsins. Pritz-
ker-verðlaunin hafa nú verið veitt í
41 ár en þær Farrell og Shelley eru
aðeins fjórða og fimmta konan til
að hljóta þau.
Þær stöllur stofnuðu Grafton-
stofuna árið 1978 og hafa síðan
unnið markvisst að því að hanna
byggingar sem þær segja eiga að
skapa umgjörð fyrir gott mannlíf.
Byggingar þeirra eru sagðar ein-
kennast af þungum efnum, eins og
steypu og hleðslusteini, sem þær
hika ekki við að móta í umfangs-
mikil og massíf form, en rýmin sem
opnast á milli eru hins vegar há,
rúmgóð og manneskjuleg. Meðal
þekktustu verka þeirra eru rómuð
bygging tækniháskólans í Líma í
Perú. Verðlaun raðast nú að þeim
en þær hlutu líka RIBA-arkitektúr-
verðlaunin í ár og voru valdar list-
rænir stjórnendur síðasta
arkitektúrtvíærings í Feneyjum.
AFP
Arkitektar Þær Yvonne Farrell og Shelley McNamara eru í fámennum hópi
kvenna sem hlotið hafa þessi virtustu verðlaun sem veitt eru í faginu.
Grafton-stofan hlýt-
ur Pritzker-verðlaun
 Stofnuð af Farrel og McNamara 1978