Fréttablaðið - 05.12.2020, Blaðsíða 28

í sprengjuútkalli þá þurfum við að
reyna að átta okkur á hvers konar
sprengja þetta er og af hverju hún
gæti verið þarna,“ segir Jónas.
Sagnfræðigrúsk mikilvægt
Sigurður segir að það þurfi ekki
að koma á óvart að enn sé mikið
af sprengjum úr styrjöldinni að
finnast hérlendis. „Við vorum best
varða þjóð heims á þessum tíma.
Þegar mest var voru hérna um 50
þúsund hermenn og landsmenn
allir voru 150 þúsund. Það stóð yfir
styrjöld og þessir hermenn þurftu
að æfa sig og drituðu sprengjum
og skotum á skotsvæðum um allt
landið. Við höfum aðallega verið
að finna á landi sprengivörpukúlur
og fallbyssukúlur en sem betur fer
aldrei neinar jarðsprengjur. Þær eru
algjör viðbjóður og mín kenning er
sú að jarðvegurinn hafi hentað illa
hérna. Þær komast ekki svo glatt
ofan í hraunið,“ segir Sigurður.
Þörf hafi verið á að kortleggja
skotsvæðin betur og aftur lagðist
Sigurður í sagnfræðigrúsk. „Ég
fékk ábendingu um að þessar skot­
æfingar hafi oft verið auglýstar í
dagblöðum á þessum árum. Ég fór
því á Þjóðskjalasafnið að grúska
og þá rakst ég á fjölmargar auglýs­
ingar þar sem herinn tilkynnti að
ákveðin svæði, merkt með hnitum,
væru lokuð vegna skotæfinga. Það
hjálpaði talsvert til í okkar starfi,“
sagði Sigurður.
Eins og gefur að skilja hefur
mikið fundist af sprengjum á
Reyk ja ne si nu . Sér st a k leg a á
Vogaheiðinni og þar hefur oft
hurð skollið nærri hælum. „Fyrir
mörgum árum fengum við fregnir
af því að einhverjir strákar hefðu
fundið sprengjuvörpukúlu og hent
henni á milli sín í leik þannig að
við þurftum að grípa inn í. Í annað
skiptið fundu krakkar í skólaferð
aðra slíka sprengju. Kennaranum
fannst það þjóðráð að fara bara
með sprengjuna í bæinn og skila
henni á lögreglustöðina. Tilhugs­
unin um fulla skólarútu með virka
sprengju í fangi kennarans er ansi
ískyggileg,“ segir Sigurður og ekki
er annað hægt en að hlæja að hinni
súrrealísku tilhugsun.
Undir lok síðustu aldar var
sett fjármagn í að hreinsa Voga­
heiðina eftir bestu getu og að auki
var ákveðið að fara í fræðsluher­
ferð. „Við fórum í skólana þarna og
héldum fyrirlestra fyrir krakkana
um hvað bæri að varast. Einnig var
sett fjármagn í að setja upp upplýs­
ingaskilti. Það hefur vonandi skilað
sér en blessunarlega hafa ekki enn
orðið nein slys,“ segir Sigurður.
Ágætt er að Íslendingar séu með­
vitaðir um hættur sem geti leynst
um allt land og láti torkennilega
hluti í friði. „Við höfum fengið til­
kynningar um sprengjur á ótrúleg­
ustu stöðum. Ég man eftir sprengju­
vörpukúlu sem fannst í 6­700 metra
hæð á fjalli við Siglufjörð og einnig
á heiðum á Austurlandi. Það er ráð­
gáta hvernig þessir hlutir enduðu
þarna,“ bætir hann við.
Ásgeir segir að mikilvægt sé að
hafa í huga að gamlar sprengjur frá
stríðinu verði stöðugt varasamari.
„Það var ákveðin vissa varðandi
þessar sprengjur hér áður fyrr
en hún er ekki lengur til staðar.
Sprengjurnar brotna smátt og smátt
niður eftir því sem tíminn líður og
verða óstöðugri,“ segir hann.
Illa gengið um dínamít
Eitt hættulegast a ef nið sem
sprengjudeildin glímir við er dína­
mít í tengslum við verktakastarf­
semi eða landbúnað. Meðhöndlun
Íslendinga á dínamíti var ekki upp
á marga fiska áður fyrr, að sögn Sig­
urðar. „Það var enginn virðing borin
fyrir dínamíti og oft hefur mátt litlu
muna að illa færi,“ segir hann.
Þremenningarnir rifja upp fjöl­
margar sögur. Í eitt skipti voru 25
kíló af kristalíseruðu dínamíti fjar­
lægð úr eldhússkáp íbúðarhúss. Eng­
inn bjó lengur í húsinu en tilhugs­
unin um heimilisfólk áður fyrr að
elda með afar viðkvæmt sprengiefni
fyrir ofan sig stendur eftir. Önnur
eftirminnileg tilkynning snerist um
stráka að leik í Grafarvogi með afar
hættulega dínamítstauka.
Mikið af dínamíti var í umferð
hér áður fyrr og þá tengdist það
meðal annars því að bændur máttu
kaupa sprengiefnið hér áður fyrr
í nánast ótakmörkuðu magni til
þess að sprengja upp steina í túnum.
Útköllin voru orðin svo mörg í
kringum  ákveðið bæjarfélag  að
ákveðið var að auglýsa í blöðum að
skila mætti sprengiefninu inn til
eyðingar án nokkurra eftirmála. Það
hafði áhrif til góðs.
Sigurður segir að erfiðasta verk­
efnið sem hann hafi farið í hafi verið
í steypustöð á Ísafirði. Inni í verk­
stæðishúsi hafi verið kaffiskúr og
ofan á þaki hans hafi verið um 100
kíló af dínamíti, fljótandi í nítrógl­
íseríni og afar óstabílt. „Ég held að ég
hafi sjaldan svitnað jafnmikið í einu
verkefni. Við erum með leiðir til þess
að stabílísera slíkt sprengiefni en sú
lausn virkar aðeins tímabundið. Við
þurftum því að fá stóran vörubíl að
láni, moka sandi á pallinn og búa
til stóran gíg ofan í hauginn. Síðan
fórum við í varnarbúnað, gasgrímur
og allar græjur, og sprautuðum efna­
blöndu, sem búin var til á staðnum,
yfir sprengiefnið. Þá var óhætt að
f lytja dínamítið yfir á vörubílinn
en svo þurfti að bruna með það í
gegnum bæinn undir tímapressu.
Þetta var svo sprengt í loft upp úti á
Arnarnesi.“
Útköllum vegna dínamíts hefur þó
verið að fækka og þar skiptir fræðsla
miklu máli. Ásamt Vinnueftirlitinu
hefur Sprengjudeildin haldið nám­
skeið fyrir þá starfsmenn verktaka­
fyrirtækja sem sjá um jarðvegs­
sprengingar. Þar er mikil áhersla lögð
á hvernig ganga eigi um sprengiefnið
og ekki síst að bókhaldið sé í lagi.
„Dínamít verður varasamara eftir
því sem tíminn líður og því er mikil­
vægt að kíkja á dagsetningarnar og
nota elsta efnið, alveg eins og þú
myndir gera við mat í ísskápnum,“
segir Sigurður.
Áður fyrr var náið samstarf milli
bandaríska hersins og Sprengju­
deildarinnar. Talin voru meiri not
fyrir sprengjusérfræðinga hersins
annars staðar en á Íslandi og því
voru starfsmenn Sprengjudeildar­
innar í raun sprengjusérfræðingar
hersins. Það fyrirkomulag var lík­
lega einstakt í heiminum. Eins og
gefur að skilja fór allt á hvolf hjá
varnarliðinu í kjölfar hryðjuverka­
árásanna þann 11. september 2001
og þá fóru í hönd eftirminnilegir
tímar.
„Ég fór við annan mann upp á
varnarliðssvæðið og síðan vorum
við bara þar í nokkrar vikur. Það var
mikill viðbúnaður og menn voru
bara gráir fyrir járnum þarna upp
frá,“ segir Sigurður.
Röntgenlýstar skólatöskur
Ekki var tekin nein áhætta og þegar
litið er í baksýnisspegilinn þá urðu
til nokkrar spaugilegar sögur í
kringum ástandið. „Það urðu læti
út af öllum torkennilegum hlutum.
Ég man að við vorum sendir til þess
að röntgenmynda skólatöskur sem
fundust á víðavangi. Það var bara
gert og það reyndust nú bara vera í
þeim blýantar og stílabækur,“ segir
Sigurður og hlær.
Í annað skiptið var útkall á jóla­
skemmtun nokkrum mánuðum eftir
ódæðin. „Þá var verið að skiptast
á pökkum uppi á varnarsvæði en
síðan varð einn pakki út undan sem
enginn kannaðist við. Þá vorum við
kallaðir til,“ segir Sigurður. Farið var
að öllu með gát og því var voldug
vatnsbyssa, sem notuð er í slíkum
aðstæðum, dregin inn í húsið. „Eftir
á að hyggja þá var þetta kannski
aðeins of  gróft vopn. Við skutum
því á pakkann sem splundraðist í
tætlur en sprakk auðvitað ekki. Öllu
verra var að við fundum ekki byss­
una strax aftur, ekki fyrr en að við
áttuðum okkur á því að bakslagið
var svo mikið að hún hafði dúndrast
inn í gifsvegg og var horfin sjónum,“
segir Sigurður brosandi.
FLESTIR SEM LÁTA LÍFIÐ
Í SLYSUM TENGDUM
SLÍKUM SPRENGJUM
ERU FÓLK UNDIR ÁTJÁN
ÁRA ALDRI. SPRENGJ-
URN AR ERU OFT LITRÍKAR
OG VEKJA ATHYGLI
BARNA OG UNGMENNA.
Ásgeir Jónsson
UM 100 ÞÚSUND TUNDUR-
DUFL VORU  SETT Í SJÓINN
Í KRINGUM ÍSLAND.
Gríðarleg fjárfesting er í hverjum starfsmanni Sprengjudeildarinnar sem eiga allt að fimm ára þjálfun að baki, hér heima og erlendis. MYND/AÐSEND
Allir starfsmenn
Sprengjudeildar
eru með kafara-
réttindi. MYND/
AÐSEND
Mannúð í fyrirrúmi
Starfsemi Sprengjudeildarinnar er
ekki aðeins innan landamæranna.
Þremenningarnir hafa allir tekið
þátt í að þjálfa her­ og lögreglu­
menn í sprengjueyðingu víða í Mið­
Austurlöndum í tengslum við þátt­
töku Íslands í starfsemi NATO. „Við
höfum þjálfað Íraka og Jórdani og
einnig sinnt verkefnum í Líbanon,“
segir Ásgeir. Um eftirminnilegar
ferðir er að ræða en mannúðar­
sjónarmið ræður alltaf för.
„Klasasprengjur og jarðsprengjur
eru mikil ógn þar ytra. Flestir sem
láta lífið í slysum tengdum slíkum
sprengjum eru fólk undir átján ára
aldri. Sprengjurnar eru oft litríkar
og vekja athygli barna og ungmenna.
Það er því afar þarft að dreifa þeirri
þekkingu hvernig eigi að umgangast
slík tól og hátta eyðingu þeirra með
öruggum hætti,“ segir Ásgeir.
Þá hefur Landhelgisgæslan einn­
ig sinnt björgunar­ og eftirlitsstarfi
í Miðjarðarhafinu fyrir Frontex,
landamærastofnun Evrópu. Sigurð­
ur vann í landi í höfuðstöðvunum í
Róm á meðan að Jónas og Ásgeir hafa
verið á hafi úti. Þar voru dagarnir
langir og stundum óvæntir.
Á afmælisdegi Ásgeirs árið 2015
var varðskipið á heimstími undan
ströndum Líbíu. „Þá rákumst við á
bát og enduðum í þriggja daga verk­
efni við að bjarga 350 flóttamönn­
um. Það var með erfiðari björgunum
sem ég hef lent í en að sama skapi
afmælisdagur sem ég mun aldrei
gleyma,“ segir Ásgeir.
bjornth@frettabladid.is
5 . D E S E M B E R 2 0 2 0 L A U G A R D A G U R26 H E L G I N ∙ F R É T T A B L A Ð I Ð