Morgunblaðið - 25.05.2020, Qupperneq 10

10 FRÉTTIRInnlent
MORGUNBLAÐIÐ MÁNUDAGUR 25. MAÍ 2020
Gerir sláttinn auðveldari
Cub Cadet sláttutraktorarnir eru afar vandaðir og
vel útbúnir sláttutraktorar sem mæta þörfum og
kröfum vandlátra garðeiganda
og annarra sláttumanna.
Cub Cadet sláttutraktorarnir eru öflugir og
afkastamiklir og auðveldir í notkun.
Vandaðir garðtraktorar
ÞÓR FH
Akureyri:
Baldursnes 8
603 Akureyri
Sími 568-1555
Opnunartími:
Opið alla virka daga
Lokað um helgar
Reykjavík:
Krókháls 16
110 Reykjavík
Sími 568-1500
Vefsíða og
netverslun:
www.thor.is
Helgi Bjarnason
helgi@mbl.is
Fornleifarannsóknir verða í Odda á
Rangárvöllum og Þingeyrum í
Húnaþingi með uppgreftri í sumar.
Í Dölum verður unnið að skráningu
á fornleifum á Staðarhóli og jörðum
sem honum tengjast. Í þessum
verkefnum sem fengu hæstu styrk-
ina úr sjóðnum Ritmenning ís-
lenskra miðalda er einnig unnið að
rannsóknum á öðrum sviðum enda
eiga þau öll að vera þverfagleg.
Vinnan við Þingeyraverkefnið
skiptist aðallega í tvennt, og að sögn
Steinunnar Kristjánsdóttur, pró-
fessors í fornleifafræði við Háskóla
Íslands, sem stjórnar rannsókninni,
verður grafið á Þingeyrum í sumar,
ef leyfi fæst.
Lögð verður áhersla á að leita að
minjum um ritmenningu, meðal
annars um nautgriparækt, sútun og
gerð bókfells. Samhliða verða hand-
ritin sem þaðan eru komin skoðuð
og reynt að kanna uppruna bókfells-
ins og lita sem notaðir voru. Meðal
annars verður athugað hvort hægt
er að greina efni sem notuð voru í
ritstofu klaustursins í beinum fólks
sem koma upp við rannsóknina.
Áhersla á lærdómsmiðstöð
Markmið Oddarannsóknarinnar
er að varpa sem skýrustu ljósi á rit-
menningu í Odda á miðöldum með
áherslu á tímabilið 1100 til 1300.
Meðal annars verður kannað hvern-
ig Sæmundur fróði lagði grunn að
lærdómsmiðstöð í Odda. Sérstök
stjórn fer fyrir Oddarannsókninni
og fer Helgi Þorláksson, fyrrver-
andi prófessor í sagnfræði við Há-
skóla Íslands, fyrir henni.
Rannsóknin skiptist í þrjá verk-
þætti, fornleifarannsókn sem hefst
að nýju í sumar eftir hlé, rannsókn
á umhverfi og mannvist og á Odda
sem valda-, kirkju- og lærdóms-
miðstöð.
Fornleifastofnun Íslands stendur
fyrir rannsókninni á Staðarhóli í
Dölum þar sem Sturla Þórðarson
sagnaritari bjó. Elín Ósk Hreiðars-
dóttir fer fyrir rannsókninni. Hún
segir að byrjað verði á því að fara
yfir heimildir og skrá fornleifar á
Staðarhóli og jörðunum sem lágu
undir honum og kortleggja önnur
ítök jarðarinnar. Jafnframt verður
leitað að stöðum til að rannsaka
frekar með fornleifauppgreftri á
næsta ári.
Stór bæjarhóll
Stór bæjarhóll er á Staðarhóli
eftir búsetu um aldir, þótt ekki sé
búið þar nú. Elín segir að ekki sé
ætlunin að fara í allsherjarforn-
leifauppgröf, það taki mörg ár og
kosti margfalt meiri fjármuni en
ætlaðir eru í þetta verkefni.
Jafnframt munu sérfræðingar frá
Háskóla Íslands og Árnastofnun
vinna að rannsókninni. Elín segir að
lítið hafi verið rannsakað á Stað-
arhóli og verði áhugavert að fá yfir-
sýn yfir staðinn með þessari þver-
faglegu samvinnu.
Hvert þessara þriggja verkefna
fékk sjö milljóna króna styrk úr
Ritmenningarsjóðnum fyrir þetta
ár.
Hefja rannsók-
nir á ritmenn-
ingarstöðum
 Uppgröfur í Odda og á Þingeyrum
Morgunblaðið/Sigurður Bogi
Þingeyrar Steinunn Kristjánsdóttir stjórnar rannsókn á klaustrinu.
Alexander Kristjánsson
alexander@mbl.is
Rannsóknir íslenskra veðurfræðinga
frá árinu 1950 á fyrirbærinu jökla-
músum hafa vakið athygli erlendra
vísindamanna nú áratugum síðar.
Jöklamús er ávalur smásteinn á jökli
sem er allur mosavaxinn. Í bréfa-
skriftum Jóns Eyþórssonar veður-
fræðings við vísindamenn í Cam-
bridge á Englandi um miðbik síðustu
aldar lýsir hann því hvernig steinarn-
ir rúlla á yfirborði íssins, sem kann að
skýra ávala lögun þeirra. Jón var
meðal fyrstu manna til að rannsaka
fyrirbærið ásamt Kvískerjabræðr-
um, en þeirra helstur var Flosi
Björnsson. Gáfu þeir fyrirbærinu
þetta athyglisverða nafn, sem síðar
hefur verið beinþýtt á ensku: glacier
mouse.
Bandaríski jöklafræðingurinn Tim
Bartholomaus við háskólann í Idaho
hefur einnig rannsakað fyrirbærið og
byggir á rannsóknum Jóns og Flosa.
Fjallað er um málið á vef bandaríska
ríkisútvarpsins, NPR. Það sem vakti
athygli Bartholomaus var ekki síst
hreyfing jöklamúsanna. „Öll jökla-
músaþyrpingin hreyfist í sömu stefnu
og með sama hraða,“ segir Bartholo-
maus sem hefur rannsakað hreyf-
inguna ásamt líffræðingnum Sophie
Gilbert sem líkir jöklamúsunum við
loðin spendýr. „Þessi fyrirbæri verða
að rúlla því annars myndi mosinn á
botninum deyja.“
Í samtali við Morgunblaðið segir
Oddur Sigurðsson jöklafræðingur að
vissar mosategundir geti sest á staka
steina á yfirborði jökla. „Þegar þar
byrjar að vaxa mosi einangrar hann
yfirborðið frá sólarljósinu,“ útskýrir
Oddur. Þegar nærliggjandi ís bráðn-
ar endar steinninn á eins konar ís-
stöpli sem hann veltur á endanum af
og vísar þá beru, mosalausu hliðinni
upp. Vex þá mosi á þeirri hlið og
þannig heldur leikurinn áfram þar til
steinninn er mosavaxinn allt um
kring.
Oddur segir að jöklamýsnar megi
einkum finna á jöklum á Suðurlandi
sem ná langt niður að landi, enda eigi
mosinn erfiðara með að vaxa eftir því
sem hærra er komið.
Ekki tekist að skýra hreyfinguna
Líkt og Oddur greinir frá er ástæða
þess að steinarnir velta þekkt. Hreyf-
ing þeirra eftir að þeir velta af stöpl-
inum hefur hins vegar vakið athygli
vísindamanna. Vísindamennirnir
höfðu fyrst gert ráð fyrir að steinarn-
ir myndu ferðast á handahófskennd-
an hátt er þeir rúlluðu niður af ísstall-
inum.
Til að greina hreyfinguna komu vís-
indamennirnir staðsetningarbúnaði
fyrir á 30 jöklamúsum í Alaska og
fylgdust með hreyfingunni í 54 daga
árið 2009. Þeir fylgdu rannsókninni
síðan eftir árin 2010-2102.
Kom í ljós að jöklamýsnar færast
um u.þ.b. 2,5 sentimetra á dag í sam-
ræmda stefnu líkt og hópur af fuglum.
„Þegar við skoðuðum þá voru þeir allir
á tiltölulega hægri hreyfingu til stuð-
urs,“ segir Bartholomaus. „Síðan gáfu
þeir í og fóru að færast til vesturs áður
en þeir hægðu aftur á sér og ferðuðust
enn meira til vesturs.“
Þrátt fyrir ýmsar tilgátur virðist
enn ekki staðfest hvað skýrir hreyf-
inguna. Einfaldar tilgátur líkt og að
steinarnir leiti einfaldlega niður á við
eða stjórnist af vindi virðast ekki
skýra hreyfinguna. „Við vitum það
ekki enn, og ég er enn frekar forviða,“
segir Bartholomaus.
Fleiri hafa hafið rannsóknir á þess-
um athyglisverðu mosakúlum. „Ég
held að líklega sé skýringuna að finna
einhvers staðar í eðlisfræði orkunnar
og hitans í kringum yfirborð jökulsins
en við höfum ekki komist að því enn,“
segir Ruth Mottram, loftslagsvísinda-
maður við dönsku veðurstofuna.
Ljósmynd/Oddur Sigurðsson
Jöklamýs Hreyfingar steinsins gera það að verkum að mosinn, sem er einkum snoðgambri, vex á öllum hliðum hans.
Skrýtnar hreyfingar
jöklamúsa vekja furðu
 Mosavaxnir steinar sem fyrst voru rannsakaðir á Íslandi