Bændablaðið - 03.12.2020, Page 58

Bændablaðið | Fimmtudagur 3. desember 202058
FISKNYTJAR&NÁTTÚRA
Á árinu 2017 birtu sérfræðingar
Hafrannsóknastofnunar skýrslu
þar sem sýnt var fram á innblöndun
eldislaxa við litla laxastofna á vest-
anverðum Vest fjörðum. Í fram-
haldinu kom fram í umræðum
áhyggjur vísinda manna um áhrif
umfangsmikils laxeldis í sjókvíum
á villta laxastofna. Bent var á mik-
ilvægi þess að vakta þessa stofna.
Rannsóknir á litlu stofnunum
Í tengslum við uppbyggingu lax­
eldis á vestanverðum Vestfjörðum
voru stofnar laxfiska kortlagðir
á árunum 2015 og 2016 af
Hafrannsóknastofnun. Í fyrri rann­
sókninni voru rannsakaðar 16 veiðiár
og fannst lax í 11 ám og í 6 þeirra var
lax ríkjandi tegund. Niðurstöður bentu
til að útbreiðsla laxa væri að aukast
í ám á vestanferðum Vestfjörðum og
ummerki um hrygningu og samfellda
nýliðun í mörgum þeirra. Í seinni
rannsókninni voru einnig skoðaðar 16
veiðiár og var lax ríkjandi tegund í 10
þeirra. Í þessum tveimur rannsóknum
fundust laxa seiði í 15 veiðiám en þó
í mjög mismiklu mæli. Niðurstaðan
var að rannsóknirnar bentu ,,til að
víða megi finna allsterka laxastofna á
svæðinu“. Jafnframt bentu greinahöf­
undar á að ,,þær grunnupplýsingar um
útbreiðslu og seiðaþéttleika laxfiska
sem fengist hafa í rannsóknunum
tveimur munu gagnast við að meta
mögulega áhrif fiskeldis á villta
stofna á Vestfjörðum“.
Tjón á búnaði í Arnarfirði
Á síðustu árum hefur verið
rekið umfangsmikið laxeldi á
vestanverðum Vestfjörðum, aðallega
af Arnarlaxi. Tíð tjón á búnaði skv.
upplýsingum frá Matvælastofnun
verkur athygli (tafla 1). Arnarlax og
önnur laxeldisfyrirtæki eiga að vinna
eftir búnaðarstaðlinum NS 9415 sem
er ætlað að koma í veg fyrir eða draga
verulega úr líkum á tjóni á búnaði og
mögulegum slysasleppingum. Tvö
tjón á ári hjá Arnarlaxi getur ekki
talist eðlilegt og vakna ýmsar áleitnar
spurningar en það er utan efnistaka
þessarar greinar.
Slysasleppingar og vöktun
Það er ekki vitað til þess vöktunar­
rannsóknir á laxastofnum í Arnar­
firði hafa verið framkvæmdar af
Hafrannsókna stofnun frá árinu 2017
þar sem umfang laxeldis í sjókvíum
hefur verið mest á síðustu árum. Í
þessu samhengi er athyglisvert að
rannsóknafyrirtækið Laxfiskar í sam­
starfi við heimamenn hefur sé ástæðu
til að vakta þrjár veiðiári í Ketildölum
í Arnarfirði frá árinu 2015. Það liggja
ekki fyrir upplýsingar um í hve miklu
mæli eldislax slapp úr eldiskvíum
Arnarlax á árunum 2018­2020. Einu
viðbrögðin við þeim slysaslepp­
ingum voru þau að sett voru út net
við eldiskvíarnar til að veiða þann
fisk sem slapp. Slík ráðstöfun gefur
litlar eða engar upplýsingar um um­
fang slysasleppinga og er því í reynd
hrein sýndarmennska þegar litið er til
nauðsynlegra mótvægisaðgerða við
slysasleppingum. Í löndum þar sem
slysasleppingar eru teknar alvarlega
sem umhverfisvandamál er þeim sem
valdur er að slysi gert að fjármagna
aðgerðir til að vakta hvort eldislax
sæki upp í nærliggjandi veiðiár og
jafnframt að fjarlægja allan stroku­
lax. Á Íslandi fá umhverfissóðarnir
að njóta sín í skjóli laga um fiskeldi
þar sem áhættumat erfðablöndunar
leikur aðalhlutverkið. Þetta er ís­
lenska leiðin og það er með ólík­
indum að slík vinnubrögð séu látin
viðgangast.
Er erfðablöndun viðvarandi?
Alþingi Íslendinga heimilaði erfða­
blöndun á íslenskum laxastofnum
með að samþykkja áhættumat erfða­
blöndunar á árinu 2019, eina landið
í heiminum þar sem opnað er fyrir
slík í lögum svo vitað sé. Skv. rann­
sóknum Hafrannsóknastofnunnar frá
árunum 2015 og 2016 var sýnt fram
á innblöndun eldislaxa í sex af 16
veiðiám á vestanverðum Vestfjörðum
þar af þrjár í Arnarfirði; Selárdalsá,
Sunnudalsá og Mjólká. Áhættumati
erfðablöndunar gerir ráð fyrir því að
tekin séu sýni til erfðarannsókna til
að vakta mögulega innblöndun eld­
islaxa í veiðiám í Arnarfirði og þá
eingöngu í Selárdalsá en niðurstöður
vöktunar hafa ekki verið birtar svo
vitað sé. Vandamálið er að það er
ekki til nein skilgreining á því hve
mikil erfðablöndunin má vera til þess
að hún sé óásættanleg fyrir villta
laxastofna. Svo er það annað mál að
viðmiðið ætti að vera að það væri óá­
sættanlegt að erfðablöndun mældist
í villtum íslenskum laxastofnum og
allt ætti að vera gert til að kom í veg
fyrir hana.
Vantar vöktun á
hlutfalli eldislaxa?
Í áhættumati erfðablöndunar er
eitt viðmiðið að hlutfall eldislaxa í
veiðiám megi ekki vera meira en 4%.
Í úttekt vísindanefndar á áhættumati
erfðablöndunar sem nú liggur hjá
Alþingi er m.a. bent á að 4% við­
mið sé of hátt fyrir litla laxastofna
og vöktunin eins og hún er lögð
fram í áhættumati erfðablöndunar
sé ekki nægilega umfangsmikil.
Það er með ólíkindum að áhættu­
mat erfðablöndunar geri ekki ráð
fyrir skipulagðri vöktun í litlu
laxveiðiám í Arnarfirði þrátt fyrir
umfangsmikið laxeldi í firðinum.
Rannsóknafyrirtækið Laxfiskar
hefur í samvinnu við heimamenn
haldið úti vöktun á þremur veiði­
vötnum í Arnarfirði frá árinu 2015,
og þar hefur komið fram að hlutfall
eldislaxa er langt yfir viðmiðunar­
mörkum. Jafnframt hafa verið
send sýni af laxi sem veiðst hefur
í Mjólká til Hafrannsóknastofnunar
sem staðfestu fjölmarga eldislaxa en
þar er engin vöktun framkvæmd af
stofnunni. Áhyggjur sumra vísinda­
manna Hafrannsóknastofnunnar sem
komu fram fyrir nokkrum árum síðan
virðast ekki vera til staðar lengur
þrátt fyrir tíðar slysasleppingar í
Arnarfirði. Hér má spyrja hvort
áhættumat erfðablöndunar sé hindrun
í vegi þess að Hafrannsóknastofnun
framkvæmi fullnægjandi vöktun á
laxastofnum í Arnarfirði þar sem
slík vöktun er ekki fyrir hendi
fyrir tilstilli annarra rannsóknaað­
ila? Því geta vísindamennirnir eða
Hafrannsóknastofnun best svarað.
Blendingar geta dreift
erfðablöndun
Sérfræðingur Hafrannsókna­
stofnunar hefur bent á í fjölmiðli
að ,,Erfðablöndun getur dreifst út
fyrir eldissvæðin með stroku löxum
úr eldi en einnig vegna blendinga
villts lax og eldislax frá eldis­
svæðum. Rannsóknir sýna einmitt
að blendingar hafa verri rötun en
villtur lax og geta því gengið í ár til
hrygningar langt frá sinni heimaá“.
Það er óheppilegt að ekki sé fylgst
með því hvað er að gerast á vestan­
verðum Vestfjörðum, vaktað hvort
innblöndun eigi sér áfram stað og
ef hún er til staðar að koma í veg
fyrir að blendingar nái að dreifa og
valda erfðablöndun yfir stærra svæði.
Það er töluvert erfiðara að greina
blendinga en eldislax og því skyn­
samlegt að leggja áherslu á vöktun
á eldislaxi í veiðiám og koma í veg
fyrir frekari dreifingu.
Hugsanlegar skaðabætur
til veiðiréttareigenda
Það getur komið upp sú staða að
veiðiréttareigendur laxveiðiáa
krefjist skaðabóta ef fram kemur í
rannsóknum veruleg erfðablöndun.
Hafrannsóknastofnun lagði til 50.000
tonna framleiðsluheimild á vestan­
verðum Vestfjörðum á árinu 2017
sem var samþykkt á Alþingi árið 2019
án þess að viðeigandi mótvægisað­
gerðir væru gerðar til að koma í veg
fyrir erfðablöndun. Ef fram kemur
í rannsóknum áframhaldandi erfða­
blöndum á litlu laxastofnunum á
vestanverðum Vestfjörðum getur
Hafrannsóknastofnun útvegað veiði­
réttareigendum gögn sem styðja mál­
sókn þeirra og skaðabótakröfur á
þeim forsendum að upptaka áhættu­
mats erfðablöndunar sem stjórn­
sýslutækis hafi valdið erfðablöndun
á villtum laxastofnum.
E.t.v. skynsamlegt
að taka engin sýni
Í áhættumati erfðablöndunnar eru
lagðar til umfangsmiklar fram­
leiðsluheimildir og aðferðafræði
sem geta falið í sér brot s.s. á lögum
nr. 55/2012 um umhverfisábyrgð.
Í raun gefið norskættuðum stroku­
löxum frjálsan aðgang að veiðiám
til að hrygna með íslenskum löxum
í litlum veiðiám. Niðurstaðan gæti
hugsanlega verið sú að íslenska
ríkið þurfi að greiða skaðabætur til
veiðiréttareigenda. Það er því e.t.v.
best fyrir Hafrannsóknastofnun að
taka engin sýni til erfðarannsókna úr
litlum laxastofnum á vestanverðum
Vestfjörðum.
Fórna til að skapa ávinning
Vinnubrögð við undirbúning og gerð
laga um fiskeldi var mjög ábótavant
og komu margir með alvarlegar
athugsemdir við meðhöndlun máls­
ins hjá Alþingi á árunum 2018 og
2019 m.a. veiðiréttareigendur á
vestanverðum Vestfjörðum og rann­
sóknafyrirtækið Laxfiskar án þess
að neitt hafi verið tekið tillit til þess.
Í þessum átökum voru það fulltrúar
laxeldisfyrirtækja í meirihlutaeigu
erlendra aðila sem hömpuðu sigri
enda var mikið lagt undir. Til að ná
þeim fjárhagslegum ávinningi sem
stefnt var að þurfti að fórna m.a.
litlu laxastofnunum á sunnanverðum
Vestfjörðum. Það er með ólíkindum
að svona vinnubrögð viðgangist á
21. öld hvorki íslenskir náttúru eða
laxeldi í sjókvíum til hagsbóta þegar
horft er til framtíðar.
Valdimar Ingi Gunnarsson
Höfundur er sjávarútvegs-
fræðingur og hefur m.a. unnið
við ýmis mál tengd fiskeldi
í rúm þrjátíu ár.
Litlu laxastofnarnir – Skortur á vöktun og hugsanlegar skaðabótakröfur
Valdimar Ingi Gunnarsson. Hvannadalsá 3.
HURÐIR
Tunguháls 10, 110 Reykjavík, sími 567 3440, vagnar@vagnar.is, vagnar.is
• Stuttur afhendingartími
• Hágæða íslensk
framleiðsla
• Val um fjölda lita í
RAL-litakerfinu
• Vindstyrktar hurðir
Bílskúrs- og iðnaðarhurðir
Iðnaðarhurðir
Iðnaðarhurðir með gönguhurð
Bílskúrshurðir
Hurðir í trékarma
Tvískiptar hurðir
Smíðað eftir máli
Fyrsta flokks þjónusta og ráðgjöf
Lely Center Ísland
Reykjavík: Krókháls 5f – Sími 414 0000 – www.vbl.is
Akureyri: Óðinsnes 2 – Sími 464 8600
STARTARAR í flestar
gerðir dráttarvéla