Morgunblaðið - 15.06.2020, Blaðsíða 15

15
MORGUNBLAÐIÐ MÁNUDAGUR 15. JÚNÍ 2020
Fróðlegt Vinnubrögð fyrri tíma voru kynnt í Árbæjarsafni í Reykjavík í gær. Vatn var borið í skjólum og þvottur hengdur upp á gamla mátann, sem börnunum sem komu fannst fróðlegt að kynnast.
Sigurður Unnar
Flestir sem kynna
sér skipulag þéttbýlis
að einhverju marki
komast að því að mjög
miklu skiptir að auðvelt
og hagkvæmt sé að
leggja fráveitukerfi frá
væntanlegri byggð og
skipuleggja gatnakerfi
sem þjónar íbúunum
vel. Ef þetta er ekki
gert getur stofnkostn-
aður við þessi kerfi far-
ið upp úr öllu valdi. Þessu til við-
bótar getur rekstrarkostnaður á
óhagkvæmu gatnakerfi lagst með
miklum þunga á alla þá sem dag-
lega nota þannig kerfi og þurfa þá
oft að aka umtalsvert lengra, lenda
í ónauðsynlegum töfum, eyða meiri
orku og menga verulega meira en
nauðsynlegt er. Þétting byggðar
og hátt lóða- og íbúðaverð hefur
líka stuðlað að flutningi fólks sem
vinnur í Reykjavík á Suðurnes og
austur fyrir fjall og orsakað óþarfa
orkueyðslu og mengun. Á
höfuðborgarsvæðinu hefur þessum
málum því miður ekki verið gefin
sú athygli sem þau verðskulda
undanfarna áratugi og hægt er að
fullyrða að unnt sé að spara íbúum
þessa svæðis marga milljarða á
hverju ári, draga umtalsvert úr
mengun og stuðla að auðveldari
samskiptum og verðmætasköpun
með því að taka þessum málum
nauðsynlegt tak.
Eru sveitarfélög
fær um að gæta
nauðsynlegra
heildarhagsmuna?
Árið 1998 var skipu-
lagsvald á Íslandi alfarið
flutt frá Skipulagsstjórn
ríkisins til sveitarfélaga
landsins með skipulags-
og byggingarlögum, að
minnsta kosti í orði
kveðnu. Mjög óvenjulegt
er að ríki afsali sér öllu
skipulagsvaldi eins og hér var gert
enda hefur íslenska ríkið reynt að
krafsa í bakkann m.a. með svoköll-
uðu Landsskipulagi til 12 ára sem
ráðherra skipulagsmála skal leggja
fyrir Alþingi til ályktunar innan
tveggja ára frá kosningum, sveit-
arfélögum til eftirbreytni, auk frið-
unar landsvæða. Þetta landsskipulag
getur náð til landsins alls og allrar
efnahagslögsögunnar, en lítið er um
það fjallað hvað gera skuli ef í odda
skerst milli Alþingis og sveitarfélaga.
Ef önnur ríki eins og t.d. Bandaríkin
eða Þýskaland hefðu haft sama hátt-
inn á má telja fullvíst að þjóð-
vegakerfi þessara landa (Interstate
Highway System – Reichs-
autobahnen), sem þjónað hafa þess-
um löndum vel í tugi ára, hefðu aldr-
ei verið byggð í núverandi mynd.
Að ýta vandamálum
á undan sér
Margar aðferðir hafa verið þróað-
ar á undanförnum áratugum til þess
að forðast að taka á málum á raun-
hæfan hátt. Algengt er að fjallað sé
um mál svo þokukennt að engin leið
er fyrir almenning að gera sér grein
fyrir því við hvað er átt og hverjar
verða afleiðingarnar, talað er óljóst
um einhverjar „framtíðarsýnir“, og
einhver fenginn til að teikna fallega
litmynd af þeim – eða málið sett bara
í nefnd valinkunnra sæmdarmanna
sem skila niðurstöðu eftir dúk og
disk. Samt er löngu vitað að til þess
að hægt sé að kalla eitthvað sem ver-
ið er að stefna að „markmið“ þarf
það að fullnægja a.m.k. fjórum skil-
yrðum: Það þarf að vera skilgreint
og mælanlegt; fjármögnun þarf að
vera tryggð; það þarf að vera tíma-
sett og einhver þarf að vera ábyrgur
fyrir framkvæmdinni. Ef við getum
ekki talað um skipulag á þessum nót-
um er oft eins gott að sleppa því.
Stofnbrautakerfi
höfuðborgarsvæðisins
Lagning stofnbrauta á höfuðborg-
arsvæðinu á sér sorgarsögu. Allt
fram á þessa öld héldu einhverjir í þá
hugmynd að svokölluð Fossvogs-
braut yrði lögð í jarðgöngum og
Stekkjarbakki fluttur til norðurs og
breikkaður, þótt flestir gerðu sér
grein fyrir því að það væri alls ekki
raunhæfur kostur. Löngu fyrr hafði
samt verið fallið frá tengingu
Stekkjarbakka við Suðurlandsveg og
Háskólanum í Reykjavík seinna
„plonkað “ ofan í fyrirhugað vegar-
stæði svokallaðs Hlíðarfótar. Auðvit-
að hefði gerð Sundabrautar átt strax
að vera forgangsmál fyrir um hálfri
öld þegar fallið var frá tengingu
Stekkjarbakka við Suðurlandsveg.
Fyrir um 40 árum benti Skipulags-
stofa höfuðborgarsvæðisins líka á að
á höfuðborgarsvæðinu væri að mynd-
ast samgönguás frá norðaustri og
alla leið til Keflavíkur og að sveit-
arfélög á svæðinu gerðu vel í að
stuðla að uppbyggingu þessa hryggj-
arstykkis í stofnbrautakerfi svæð-
isins, en mikilvægi þess mun aukast
eftir því sem árin líða. Einnig bent-
um við á að vegartenging frá Álfta-
nesi, yfir Skerjafjörð til Reykjavíkur
væri mjög aðlaðandi kostur sem m.a.
gæti dregið úr umferðarálagi á
Kringlumýrarbraut og aukið öryggi
íbúa á þessu svæði. Nú hefur bæj-
arstjórn Garðabæjar hins vegar sam-
þykkt að búa þarna til golfvöll sem
að öllum líkindum kemur í veg fyrir
þennan möguleika. Sagt er að á vell-
inum geti samt verið „kjörnar lend-
ingarbrautir fyrir margæsir sem
millilenda iðulega á Álftanesi á leið
sinni til Grænlands“.
Hver gætir hagsmuna
heildarinnar í skipulagi
höfuðborgarsvæðisins?
Nú kann vel að vera að Garð-
bæingar meti það svo að mikilvægara
sé að þarna verði gerður golfvöllur
en að íbúar höfuðborgarsvæðisins
geti sparað sér einhverja milljarða og
umtalsverða mengun með styttri
akstri og minni töfum og tryggt sér
aukið öryggi. Þá verður það líka svo
að vera, en heldur er það dapurlegt
að okkur skuli vera svona mislagðar
hendur í skipulagi byggðar á 21. öld-
inni, þrátt fyrir allt það fjármagn
sem árlega er varið til þessara mála.
Eftir Gest Ólafsson
»Með markvissara
skipulagi stofn-
brauta á höfuðborgar-
svæðinu má bæði spara
umtalsvert fé og draga
úr mengun.
Gestur Ólafsson
Höfundur er arkitekt og skipulags-
fræðingur og fyrrverandi forstöðu-
maður Skipulagsstofu höfuðborgar-
svæðisins.
skipark@skipark.is
Skipulag sem skilar bæði sparnaði og minni mengun
Stofnbrautir Yfirlit Skipulags-
stofu höfuðborgarsvæðisins árið
1986 um kosti stofnbrauta.
Í full þúsund ár
lagði íslensk alþýða
heitan trúnað á goð-
fræðilegar sögur um
landnámsmenn sína.
Sögur þessar sýna að
hér ríkti samhliða
kristninni fögur og
rammheiðin for-
feðratrú. Landnáms-
menn voru í hug-
arheimi þjóðarinnar
risar að vexti, grafhaugar þeirra
margra metra langir og háir. Afrek
þeirra voru ofurmannleg. Hvergi
rísa þessar sagnir hærra en í fal-
legri alþýðutrú hinna fornu Ölfus-
inga á Ingólf Arnarson, sem sagður
er fyrstur manna til að nema hér
land.
Sögur þessar eru okkar framlag
til heimsmenningar og í engu lakari
eða ómerkari þótt
bæði sagnfræði, jarð-
fræði og náttúrufræði
dragi ýmislegt í þeim í
efa. Þær eru menn-
ingarverðmæti sem
segja sögu hugmynda.
Minjar þeirrar sögu
eru í náttúrunni. Það
er skylda okkar að
halda þeim til haga og
skila náttúrulegum
menningarverðmætum
óskemmdum til kom-
andi kynslóða. Það er
til lítils fyrir okkur að hneykslast á
austrænum skæruliðahópum sem
sprengja fornar minjar í sínum
löndum ef við sjálf göngum hrak-
lega um það sem okkur er falið.
Seint á 19. öld og snemma á
þeirri 20. skráðu fræðimenn Árnes-
sýslu niður ævafornar munnmæla-
sögur af því að Ingólfur hefði með
eigin höndum grafið Þingvallavatni
farveg til sjávar um Grafninginn,
sem tæki síðan nafn af þessu
hreystiverki. Þegar Ingólfur var all-
ur var hann grafinn með gulli og
gersemum uppi á toppi Ingólfs-
fjalls. Líkið var borið frá bænum
Reykjum að Inghól um Kallbak,
hefðbundna leið þess tíma inn á
fjallið. En ein kona fór aðra leið til
þessarar athafnar. Það var ambátt-
in Ýma sem fer um Ýmuskarð.
Skarð þetta er vestast þeirra sjö
skorninga sem skera framhlið fjalls-
ins, rétt vestan við hina mikilúðlegu
og miður fögru Þórustaðanámu.
Ýmuskarð er fært til uppgöngu,
einkum ef farið er í sneiðingum
austan megin skarðsins, en greið-
fært getur það ekki talist. Með vax-
andi vinsældum útivistar í Ingólfs-
fjalli er leið þessi farin alloft og þá
stundum til heiðurs sögunni og
hinni útskúfuðu keltnesku konu
sem einhverra hluta vegna fékk
ekki að fylgja meginhópnum til
þessarar þjóðsagnakenndu athafnar
uppi á toppi fjallsins.
Nú nýjast er það ætlan þeirra
dugmiklu framkvæmdamanna sem
reka Þórustaðanámu að skrapa svo
upp klettana á þessu svæði að ætla
má að vegur Ýmu hverfi komandi
kynslóðum. Skarðið sjálft verður þó
merkjanlegt en nær óþekkjanlegt,
svo mjög breytist ásýnd þessara
goðfræðilegu söguslóða.
Víst væri okkur Árnesingum vor-
kunn að fara svo með fjall þetta ef
hvergi væri annars staðar hægt að
taka möl til vegagerðar og bygg-
inga. En því fer mikið fjarri. Um
nágrenni Ingólfsfjalls renna tvö
stærstu jökulföll landsins og víðs
vegar á þeim bökkum er hægt að
ausa hreinni og góðri möl upp með
því að gera gryfjur á flatlendi sem
síðar má loka og landið er sem
ósnert. Hervirkin á slóðum þeirra
Ýmu og Ingólfs verða aftur á móti
óafmáanlegur smánarblettur á
ásýnd landsins, til sýnis komandi
kynslóðum sem undrast munu
skammsýni og óþarfa skemmdar-
verk feðra sinna á fögrum menn-
ingaminjum og verðmætu útivistar-
svæði.
Fyrir löngu er mál að linni og að
við Árnesingar tökum alvarlega
gamlar og nýjar ábendingar Land-
verndar og margra annarra um að
leita sómasamlegra leiða til malar-
töku.
Eftir Bjarna
Harðarson »Hervirkin á slóðum
þeirra Ímu og Ing-
ólfs verða óafmáanlegur
smánarblettur á ásýnd
landsins, til sýnis kom-
andi kynslóðum …
Bjarni Harðarson
Höfundur er bóksali á Selfossi.
bjarnihardar@gmail.com
Goðfræðilegar minjar í Ýmuskarði eyðilagðar