Morgunblaðið - 15.06.2020, Blaðsíða 28

28 MENNING
MORGUNBLAÐIÐ MÁNUDAGUR 15. JÚNÍ 2020
Erla Hulda Halldórsdóttir beinir
sjónum að tvíburasystkinunum Elínu
og Páli með hliðsjón af menntun
kvenna. Útgangspunktur umfjöll-
unarinnar er fyrirlestur sem Páll
flutti um frelsi og menntun kvenna
árið 1885, en einkum er fjallað um
leið Elínar til mennta og framlag
hennar til kvenfrelsismála.
Elín Briem var kennslukona við
Kvennaskóla Skagfirðinga í tvo vet-
ur, 1878-1880. Ráðning hennar snér-
ist í og með um það að fá innansveit-
arstúlku til að kenna, eins og Kristín
systir hennar skrifar í bréfi til Hall-
dórs bróður þeirra:
Svo nú viljum við heldur fá kenslukonu
innsveitis, ef hægt væri og er nú helzt í
ráði að Ella kenni næsta vetur, eg hef
predikað fyrir henni í vetur með reglu-
semi og þrifnað og það vona eg hún
láti sér verða hugfast, til handanna er
hún fær um að kenna, og eg hef skrif-
að Eiríki bróðir og beðið hann að leið-
beina henni í því nauðsynlegasta til
munnsins, hún verður nefnil. í Stein-
nesi um tíma til að sauma skautbúning
fyrir mágkonu okkar.
Elín var ekki menntuð til kennslu-
starfa frekar en aðrar konur og
stúlkur sem tóku að sér kennslu
þessi fyrstu ár kvennaskólanna en
hún hafði góðan grunn að heiman. Og
systkini hennar hjálpuðu til eins og
sjá má í bréfinu, Kristín sjálf og séra
Eiríkur bróðir þeirra, sem kenndi
henni réttritun og reikning.
Það að tefla Elínu fram sem
kennslukonu virðist þaulhugsuð að-
gerð Briem-fjölskyldunnar, þau sjá
tækifæri í gáfum hennar og áhuga og
hjálpast svo að við að móta hana og
búa undir kennslustörfin. Ekki er
annað hægt en spyrja hvort kennslu-
konan Elín hafi átt að tryggja fjöl-
skyldunni hlutdeild í þessu mik-
ilvæga framfara- og jafnréttismáli
kvenna. Þau voru nefnilega í harðri
samkeppni við frændgarð sinn í
Eyjafirði sem hafði komið Kvenna-
skólanum á Laugalandi á fót sama ár
og skagfirski skólinn tók til starfa. Á
skólunum tveimur var þó talsverður
munur hvað varðar aðstöðu og um-
fang. Skólinn á Laugalandi var
stærri þegar í upphafi og rekinn í
sérstöku skólahúsi, auk þess sem
fyrirkomulag og kennsla var með
skipulegri hætti en í Skagafirði. Það
voru börn og stjúpbörn Jóhönnu
Gunnlaugsdóttur Briem í Laufási,
systur Eggerts Briem sýslumanns,
sem unnu að stofnun skólans.
Fremstir í flokki voru synir hennar
Eggert og Tryggvi Gunnarssynir en
systir þeirra Kristjana Havstein
amtmannsekkja lagði til húsið.
Skólastýra var Valgerður Þorsteins-
dóttir frá Hálsi í Fnjóskadal, ekkja
eftir séra Gunnar Gunnarsson, son
Jóhönnu. Valgerður hafði ekki aðra
menntun en þá sem hún hafði fengið í
foreldarahúsum, sem þótti raunar
góð á íslenskan mælikvarða. Sjálf ef-
aðist hún nokkuð um hæfni sína og
úr varð að hún fór til Kaupmanna-
hafnar að fyrsta skólaárinu loknu og
var við nám við hinn þekkta Zahle-
skóla einn vetur. Páll Briem skrifar
Kristínu systur sinni einmitt frá
Kaupmannahöfn í mars 1879 að Val-
gerður lesi ensku og sitji í „Zahles-
skóla og hlýðir þar á“. Óformleg
menntun og þekkingaröflun var ekki
síður mikilvæg og þar naut Val-
gerður góðs af samveru við frænku
sína Benedicte Arnesen-Kall, sem
bauð henni m.a. til tedrykkju og að
hlusta á fyrirlestur um kvenréttindi.
Þegar Valgerður kom heim vorið
1879 hafði hún, og þar með Lauga-
landsskólinn, aukið verulega forskot
sitt á skóla Skagfirðinga. Briem-
fjölskyldan hafði nokkrar áhyggjur
af skólanum vegna smæðar og fjár-
skorts og uppi voru hugmyndir um
sameiningu við Laugalandsskólann
1878 og 1879 en úr því varð ekki.
Eftir að hafa kennt tvo vetur í
Skagafirði var Elín Briem í Reykja-
vík sumarið 1879 til að læra söng og
spila á harmóníum. Og hún sótti
enskutíma hjá séra Matthíasi Joch-
umssyni, sem þá var ritstjóri Þjóð-
ólfs og hafði dvalið um tíma á Bret-
landseyjum. Matthíasi leist vel á
Elínu og skrifar vini sínum Halldóri
E. Briem: „Elín litla þín fallega, blíða
og „dóralega“ systir var hér í sumar
og jeg hafði þá æru að segja henni til
í ensku. Hún er brilíant höfuð; svo
urðum við samferða austur í Kreppu
og að Geisi og Gullfoss!“ Matthías
kunni að meta gáfaðar konur og var
kvenfrelsismaður sem studdi kröfur
kvenna opinberlega, kom þeim jafn-
vel til varnar þegar að þeim var veg-
ið.
Þriðja kennsluvetur sinn er Elín
við kvennaskóla Húnvetninga og fær
„hið bezta orð fyrir fjölhæfa mennt-
un, kurteisi og alúð við kennsluna“.
Sjálf sér hún enn betur og finnur tak-
mörk þessarar stuttu menntunar
sem skólarnir buðu upp á. Hún skrif-
ar Halldóri bróður sínum í nóvember
1880:
Það er eitt sem mjer þykir leitt við
skagfirzka og húnvetnska skólann að
það eru höfð níu vikna tímabil á þeim,
svo allan veturinn eru stúlkurnar að
fara og koma. Núna til jólanna eru
vinnukonur hjer af bæjunum á skól-
anum sem varla hafa dregið til stafs og
sumar ekkert; þegar níu vikurnar eru
úti er haldið próf, og má geta nærri að
þetta verður ekki mikið sem þær læra.
En þetta á nú að takast af með tím-
anum.
Námstíminn er of stuttur og of lít-
ið sem lærist. Og sjálf þráir hún
meira en fátt var í boði á Íslandi. Páll
bróðir hennar er farinn til Kaup-
mannahafnar eins og aðrir efnilegir
strákar. Hann sigldi 1877, „fullur af
undrun yfir borgunum“ sem hann sá
á leið sinni.
Það er einmitt til borgarinnar sem
Elín vill fara, Kaupmannahafnar.
Hún vinnur í málinu veturinn 1877–
1878 með aðstoð Halldórs en kostn-
aðurinn stendur í fólki. Skilja má að
Eggert sýslumaður eigi „bágt“ með
að kosta dóttur sína til náms, jafnvel
þótt frændfólkið ytra vildi gefa henni
að borða. Hún gefur samt ekki upp
vonina því kannski allt verði auðveld-
ara þegar „Palli er búinn að vera eitt
ár utanlands og þekkir allt þá svo
vel“. En hvað ætlaði hún að læra?
Best var auðvitað að læra til kenn-
ara því þar var konum smám saman
að opnast nýr starfsvettvangur á Ís-
landi, bæði við kvennaskólana,
barnaskóla og heimiliskennslu. Fátt
annað var í boði nema vinnukonu-
störf. Elín virðist þó ekki alveg viss
og skrifar Páli að henni leiðist að
kenna. Hann verður hissa og telur
upp kosti kennslustarfsins í svarbréfi
sínu. Sá sem fæst við kennslu „er að
mörgu leyti óháðari við það starf en
önnur“, segir hann, svo gefst tími til
að hugsa og „starfa að ýmsu andlegu
er maður vill fá framgengt“. Og hann
spyr systur sína: „hvar er t.d. betra
að koma inn hjá alþýðustúlkum
sjálfsmeðvitund.“ Þetta eru athygl-
isverð orð og í takt við hugmyndir
um frelsi og jafnrétti nýrra tíma.
Þarna getur systir hans haft mikil
áhrif. Kannski hefur hún verið á
sama máli því þegar upp var staðið
hafði hún metnað til þess að kenna
og sagði árið 1881 að kennslan væri
orðin „lífsstarf hennar og hefði hún
því mikinn hug á að mennta sig“.
Leiðinn sem hún lýsti áður hefur ef
til vill stafað af því að í starfi sínu
fann hún vel hve mörgu var ábóta-
vant, bæði við skólana og einnig hjá
henni sjálfri sem kennslukonu. Og
svo hefur hana ef til vill langað að
læra eitthvað allt annað, sem ekki
var praktískt uppi á Íslandi. Kenn-
aramenntunin var í því samhengi
mikilvæg, bæði svo hún gæti haft „of-
an af fyrir sér sjálf“, eins og Páll seg-
ir í bréfi til Kristínar, og að traust
yrði borið til hennar sem kennslu-
konu. Þetta snýst því að stórum
hluta um að finna sér stað í samfélag-
inu þar sem er hægt að koma að
gagni en einnig njóta virðingar og
sjálfstæðis.
Í Kaupmannahöfn var í miklum
metum áðurnefndur skóli fröken
Natalie Zahle, en hún er einn merk-
asti menntafrömuður Dana á 19. öld.
Hún vildi breyta og bæta menntun
kvenna, stokka upp gömlu kvenna-
og stúlknaskólana sem höfðu verið
starfandi í Danmörku frá því undir
lok átjándu aldar. Fröken Zahle
stofnaði sinn eigin stúlknaskóla árið
1851 og byggði smám saman upp
stórveldi í menntun kvenna. Hún var
ekki kvenfrelsiskona í okkar skiln-
ingi þess orðs en hún vildi að konur
hefðu val og tækifæri, að þeim gæfist
færi á að þroska sitt persónulega
sjálf og nýta hæfileika sína. Zahle
kom á kennslukvennadeild við skól-
ann árið 1860, enda konur að fikra
sig meira inn í þau störf og fá rétt til
þess að kenna við barnaskóla. Við
skólann var einnig rekin einhvers
konar lýðháskólabraut og þegar
danskar konur fengu aðgang að
Kaupmannahafnarháskóla (1875)
kom hún á stúdentsprófsbraut
(1877). Skóli fröken Natalie Zahle
var því ekki „húshaldsskóli“ eða hús-
mæðraskóli, heldur framhaldsskóli.
Zahle-skólinn var vel þekktur á Ís-
landi. Þóra Melsteð horfði að ein-
hverju leyti til hans þegar hún skipu-
lagði Kvennaskólann í Reykjavík.
Eins og áður er nefnt var Valgerður
Þorsteinsdóttir við skólann veturinn
1878–1879 og um miðjan sjötta ára-
tuginn var Þórunn Hafstein, síðar
Jónassen (sem löngu síðar, árið 1908,
var ein fjögurra kvenna sem náði
kjöri í bæjarstjórn Reykjavíkur af
sérstökum kvennalista), í námi við
skólann, aðeins 14 ára. Hún var
stjúpdóttir Kristjönu Havstein.
Páll ræðir möguleika Elínar fram
og til baka í bréfi til Kristínar systur
þeirra vorið 1881. Hann styður tví-
burasystur sína til náms enda veit
hann að mennti hún sig til kennara
gæti hún fengið starf við einhvern
barnaskólann sem nú eru settir á fót
hver á fætur öðrum og hún fengi
betri laun.
Kona með brilljant höfuð
Bókarkafli | Páll Briem var einn áhrifamesti
stjórnmálamaður Íslands á seinni hluta 19. aldar
og markaði víða spor í íslensku þjóðlífi þó að hann
næði ekki háum aldri. Í bókinni Hugmynda-
heimur Páls Briem skrifa sjö sagnfræðingar um
Pál Briem í ljósi sinnar sérþekkingar og ferill
Páls er greindur út frá ýmsum sjónarhornum.
Elín Briem Var kennslukona við Kvennaskóla Skagfirðinga í tvo vetur.
Hólshraun 3 · 220Hafnarfjörður · Símar: 555-1810, 565-1810 · Netfang: veislulist@veislulist.is · www.veislulist.is
Skútan
Sjá verð og verðdæmi
á heimasíðu okkar
www.veislulist.is
Fagnaðir
Næst þegar þið þurfið pinnamat, smurt brauð eða tertur
fyrir útskriftina eða annan mannfagnað, hafðu þá
samband og fáðu tilboð í sal okkar og veitingarnar þínar.
PINNAMATUR
Veislur eru
okkar list!
Bjóðum uppá fjölda tegundapinnamats og tapasrétta
Pinna- og tapasréttir
eru afgreiddir á
einnota fötum,
klárt fyrir veisluborðið.