Morgunblaðið - 17.08.2020, Qupperneq 28

28 MENNING
MORGUNBLAÐIÐ MÁNUDAGUR 17. ÁGÚST 2020
Klippt og beygt
fyrirminni og
stærri verk
ÍSHELLU 1 | HAFNARFIRÐI | S. 534 1500 | KAMBSTAL.IS
Súrefnisbylting jarðarinnar hófst
fyrir um 2.400 milljónum ára í hafinu
þegar þörungar þróuðust frá bakt-
eríum með því að byrja að nýta sér
orku sólarinnar til að melta koltví-
sýring og vatn og skila frá sér súr-
efni. Þetta breytti lofthjúpi jarðar;
hitastig lækkaði og grunnur var
lagður að þróun fjölbreytilegs líf-
heims jarðar og vistkerfa hennar.
Orðið þörungar er samheiti yfir
afar fjölbreyttan
hóp ljóstillífandi
lífvera sem oft er
skipt upp í tvo
meginflokka:
smáþörunga og
stórþörunga.
Smáþörungar eru
einfrumungar
sem finna má
nánast alls staðar
þar sem raka og sólarljós er að
finna. Stórþörungar eru margfrum-
ungar sem vaxa í fjöruborðinu og á
grunnsævi, í söltum sjó, um allan
heim. Talið er að stórþörungar hafi
þróast út frá smáþörungum fyrir um
1,2 milljörðum ára. Til eru meira en
þrettán þúsundir ólíkra tegunda
stór- og smáþörunga sem vaxa á
ólíkan hátt við gífurlega mismunandi
lífsskilyrði.
Þörungar nota sérstök litarefni til
að fanga sólarljósið, til að ljóstillífa.
Magn og tegund litarefna stýrir því
hvernig þörungar nýta sólarljósið,
ákvarða vaxtarsvæði þeirra og lit.
Litarefni þörunga hafa mikið verið
rannsökuð á síðustu árum vegna
margvíslegrar lífvirkni og heilsu-
bætandi áhrifa þeirra. Þörungar eru
almennt flokkaðir í þrjár meginfylk-
ingar eftir lit: grænþörungar, rauð-
þörungar og brúnþörungar.
Í íslensku og hinum norrænu
tungumálunum er almennt talað um
þang og þara þegar rætt er um þör-
unga, en í raun tilheyra þang og þari
eingöngu fylkingu brúnþörunga.
Rauð- og grænþörungar eru hvorki
þang né þari, heldur einfaldlega
rauð- og grænþörungar.
Þara má þekkja á því að hann er
með vel aðgreindan stilk sem á situr
stórt blað. Stilkurinn festir sig við
botninn með mörgum ávölum festu-
sprotum. Þang er kvíslótt og festir
sig með skífulaga festu.
Þörungar vaxa þar sem vatn, nær-
ingu og sólarljós er að finna. Flestar
tegundir þörunga sem lifa í saltvatni
eru hæfar til matar en þörungar sem
lifa í ferskvatni eru síður nothæfir til
neyslu. Stórþörunga er einungis að
finna í söltum sjó þar sem þeir geta
fundið sér fótfestu, en smáþörunga
má finna í bæði söltu og fersku vatni.
Stórþörungar vaxa á fjörusvæðum
við öll heimsins höf, á hlýjum haf-
svæðum við miðbaug sem og í ís-
köldum sjónum við pólana.
Fjaran er jafnan skilgreind sem
það svæði sem nær frá stórstraums-
fjörumörkum upp að stórstraums-
flóðamörkum. Aðstæður í fjörunni
eru á margan hátt sérstakar, þar
sem sjávarföllin valda því að mikill
munur getur verið á raka-, hita- og
seltustigi. Þörungar sem vaxa í
fjörum gegna mikilvægu hlutverki
við að viðhalda efnajafnvægi hafsins
og hreinleika þess.
Það eru margir umhverfisþættir
sem ráða því hvar hinar mismunandi
þörungategundir vaxa í fjörunni.
Þetta eru þættir eins og undirlag,
brimasemi, sjávarföll, hiti sjávar og
landhalli. Hinar ólíku tegundir vaxa
ekki saman um alla fjöruna, heldur
vaxa þær beltaskipt í fjörunni, allt
eftir því hvaða aðstæðum hver teg-
und hefur lagað sig best að. Sumar
tegundir fjöruþörunga þurfa til að
mynda mjög mikinn raka þar sem
þær deyja ef þær þorna alveg upp.
Aðrar tegundir, eins og dvergþang
og klapparþang, þola þurrk í lengri
tíma, jafnvel í nokkra daga.
Við Ísland má finna sex þarateg-
undir: stórþara (Laminaria hy-
perborea), hrossaþara (Laminaria
digitata), beltisþara (Saccharina lat-
issima), marinkjarna (Alaria escu-
lenta), ránarkjarna (Alaria pylai) og
dílaþara (Saccorhiza dermatode).
Þessar tegundir mynda stórkostlega
þaraskóga í grunnsævinu rétt neðan
fjöruborðs og vaxa einnig í fjörupoll-
um ofar í fjörunni. Þeir þola illa að
vera undir beru lofti og vaxa því ein-
ungis allra neðst í fjörunni eða í
fjörupollum. Af þessum tegundum
er tiltölulega auðvelt að nálgast
hrossaþara, beltisþara og mar-
inkjarna nánast um allt land. Ránar-
kjarni og dílaþari eru ekki sérlega
algengir og stórþari vex alla jafna
þar sem erfitt er að komast að hon-
um nema á bát.
Hér við land er einnig að finna sex
þangtegundir: dvergþang (Pelvetia
canaliculata), klapparþang (Fucus
spirialis), bóluþang (Fucus vesiculo-
sus), klóþang (Ascophyllum nodos-
um), skúfaþang (Fucus distichus) og
sagþang (Fucus serratus). Þessar
tegundir vaxa beltaskipt í fjörunum
og er flestar hægt að nálgast um allt
land, nema dvergþang og sagþang
sem aðeins er að finna við suðvestur-
horn landsins.
Grænþörungar - Chlorophyta
Grænþörungar, eins og til dæmis
maríusvunta, eiga auðvelt með að
nýta sér beint sólarljós, en að sama
skapi erfitt með að nýta sér óbeint
sólarljós. Grænþörunga er því oft að
finna þar sem ljós kemst auðveld-
lega að, eins og í fjörupollum ofar-
lega í fjörunni. Þeir innihalda mikið
magn a- og b-blaðgrænu, beta caro-
tene og xanthophyll, sem gefa þeim
fagurgrænan lit. Litarefnin eru þau
sömu og finnast í flestum land-
plöntum, enda þróuðust landplöntur
út frá grænþörungum. Grænþör-
ungar eru því þróunarfræðilega séð
nær landplöntum en rauð- og brún-
þörungum í skyldleika.
Grænþörungar hafa gríðarlega
aðlögunarhæfni og eru oft mun
harðgerðari en brún- og rauðþör-
ungar. Ólíkt rauð- og brúnþör-
ungum, er algengt að finna græn-
þörunga á fjölbreyttum stöðum svo
sem
í fersku vatni, jarðvegi, á trjám og
grjóti og því sem næst alls staðar
þar sem raka og ljós er að finna. Þeir
leita í næringarríkt vatn þar sem
þeir vaxa oft í gríðarlegu magni og
geta verið til mikilla vandræða.
Meira en 6.000 tegundir grænþör-
unga eru þekktar í heiminum, sem
gerir þá að stærstu fylkingu þör-
unga.
Rauðþörungar - Rhodophyta
Vitað er um yfir 5.000 tegundir
rauðþörunga í heiminum. Þeir eru til
í mörgum litbrigðum, allt frá ljós-
bleikum, út í dökkrauð og fjólublá.
Rauður litur þörunganna stafar
einkum af litarefnunum phycoeryt-
hrin- og phycocyanin sem þekja
blaðgrænu þeirra. Rauðþörungar
eru yfirleitt viðkvæmir fyrir beinu
sólarljósi en nýta sér í stað þess
óbeint sólarljós. Söl og fjörugrös
sem vaxa berskjölduð fyrir sólarljós-
inu missa oft lit og verða jafnvel al-
veg hvít. Rauðþörunga er því oftast
að finna neðarlega í fjörunni, sem
ásætur á brúnþörungum, í skjóli
undir öðrum þörungum eða þar sem
er fremur skuggsælt. Fundist hafa
rauðþörungar á 250 metra dýpi en
við kjöraðstæður ná einungis 0,0005
prósent af sólarljósinu í gegn á slíku
dýpi. Í rauðþörungafjörum vaxa söl
oft í miklu magni norðan megin á
stóru grjóti eða klettum í skugga
fyrir sólinni. Almennt séð vaxa rauð-
þörungar hægar en brún- og græn-
þörungar og þeir eru algengari á
heitari strandsvæðum en köldum.
Rauðþörungar verða heldur ekki
jafn stórir og brúnþörungar.
Brúnþörungar - Phaeophyta
Brúnþörungar finnast eingöngu í
saltvatni og eru þeir algengari
á köldum hafsvæðum. Brúni lit-
urinn stafar af c-blaðgrænu og af því
að þeir innihalda meira magn af
brúna litarefninu xanthophyll en
grænþörungar sem veldur því að
brúnþörungar geta nýtt sér bæði
beint og óbeint sólarljós.
Til brúnþörunga teljast bæði þang
og þarar og er um margar tegundir
að ræða. Við Norður-Atlantshaf eru
marinkjarni (Alaria esculenta) og
hrossaþari (Laminaria digitata) al-
gengar tegundir sem og beltisþari
(Saccharina latissima) sem er oft
kallaður sykurþari, þar sem hann er
sætari á bragðið en hinar þarateg-
undirnar. Mun minni brúnþörungur,
en ekki síður gómsætur, er dverg-
þang (Pelvetia canaliculata), sem er
pínulítill stórþörungur. Hann er ein-
stakur að því leyti að hann þrífst ein-
ungis efst í fjöruborðinu og fer ekki
undir sjó nema örfáa daga í mánuði.
Talið er að til séu um 1.500 til 2.000
tegundir brúnþörunga í heiminum.
Brúnþörungar eru almennt mun
stærri en bæði græn- og rauðþör-
ungar og sú tegund fjöruþörunga
sem oft fer mest fyrir
í fjörum. Ein stærsta tegund
brúnþörunga er risaþari (Macro-
cystis pyrifera) sem getur orðið
meira en 60 metra langur og vex við
strendur Kyrrahafsins. Fundist hef-
ur eintak af honum sem var um 100
metrar að lengd. Brúnþörungar
mynda oft gríðarlega stóra þara-
skóga sem eru afar mikilvægir lífríki
hafsins og binda mikið magn kol-
efnis.
Ofurfæða
úr fjörunni
Bókarkafli | Í bókinni Íslenskir matþörungar
eftir Eydísi Mary Jónsdóttur, Hinrik Carl Ell-
ertsson, Karl Peterson og Silju Dögg Gunn-
arsdóttur birtist alhliða fróðleikur um þá ofur-
fæðu sem matþörungar eru.
Ljósmyndir/Karl Petersson
Í fjörumó Marinkjarni tíndur úr fjörupolli. Í bakgrunni má m.a. sjá klóþang og sjávartrufflur.
Fagurgult Dvergþang í fjöru. Góðgæti Harðfiskur, söl og smjör.