Morgunblaðið - 30.09.2020, Blaðsíða 13
13
MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 30. SEPTEMBER 2020
Þrif Sólfarið, útilistaverk Jóns Gunnars Árnasonar við Sæbraut, var þrifið
á dögunum, enda vissara að afstýra því að sjávarseltan nái undirtökunum.
Eggert
Engin mannanna
verk eru fullkomin en
sum eru betri en önn-
ur, jafnvel miklu betri.
Mörg eru svo gölluð að
þau eru illa nothæf en
engu að síður er hausn-
um barið við steininn
og „kerfið“ neitar að
henda þeim á haugana.
Ég hef lengi verið
sannfærður um að fyr-
irkomulag við skipan dómara eigi að
vera opið og mynda jarðveg fyrir
rökræður um dómstóla, dómafram-
kvæmd og ekki síst um bakgrunn og
fræðilega þekkingu þeirra sem
sækjast eftir dómarastöðum. Engin
frjáls þjóð getur afhent örfáum ein-
staklingum vald til að skipa dómara
– allra síst ef þeir þurfa aldrei að
standa skil gjörða sinna gagnvart al-
menningi. Andlitslausir valdamenn
án ábyrgðar og utan aga opinberrar
umræðu, mega því aldrei fá skip-
unarvaldið. Með því verður til
„sjálfsval vitringanna“.
Nýr dómari tilnefndur
Fyrir nokkrum dögum tilnefndi
Donald Trump, forseti Bandaríkj-
anna, konu til Hæstaréttar landsins í
stað Ruth Bader Ginsburg sem lést
18. september síðastliðinn. Ginsburg
hafði setið í Hæstarétti frá 1993 en
Bill Clinton, fyrrverandi forseti, til-
nefndi hana til starfa. Hún var önnur
konan til að taka sæti í réttinum og
varð áhrifamikill dómari sem naut
virðingar innan sem utan réttarins.
Hér verða deilur um tilnefninguna
látnar liggja á milli hluta. Forsetinn
og félagar hans í Repú-
blikanaflokknum hafa
verið gagnrýndir af
andstæðingum fyrir að
knýja skipan dómara
við Hæstarétt í gegn
nokkrum vikum fyrir
kosningar. Þær deilur
endurspegla pólitísk
átök í aðdraganda for-
setakosninga, sem eru
ef til vill djúpstæðari
en áður vegna auk-
innar „pólaríseringar“
bandarísks samfélags.
Fyrir leikmann er hins vegar
áhugavert að fylgjast með skipan
dómara við æðstu dómstóla í Banda-
ríkjunum. Nokkrum dögum eftir til-
nefninguna veit ég líklega meira um
Amy Coney Barrett en flesta (ef
ekki alla) íslenska dómara við
Hæstarétt og Landsrétt (að ekki sé
talað um héraðsdómara).
Úr smiðju Scalia
Amy Coney Barrett er 48 ára
gömul, sjö barna móðir. Tvö barna
hennar eru ættleidd og eitt er með
þroskahömlun. Frá 2017 hefur hún
verið dómari við umdæmisdómstól-
inn í Chicago. Hún var áður prófess-
or í lögum við Notre Dame-
háskólann og er sérfræðingur í
stjórnskipunarrétti. Sem kennari
var hún vinsæl meðal nemenda og
naut virðingar þeirra óháð pólitísk-
um skoðunum þeirra. Eiginmaður
hennar er Jesse M. Barrett, sem
einnig er lögfræðingur, var saksókn-
ari en er starfandi lögmaður og pró-
fessor við Notre Dame og kennir
refsirétt.
Frá 1998 til 1999 var Amy aðstoð-
arkona Antonin Scalia hæstaréttar-
dómara sem lést árið 2016. Scalia
var áhrifamikill dómari og lögspek-
ingur sem hafði mikil áhrif á Amy
sem segist sækja í smiðju hans.
Scalia var fremstur þeirra sem telja
að í lögskýringum eigi að segja það
sem lögin þýða og túlka það sem þau
segja. Það sé ekki hlutverk dómstóla
að setja lög, heldur túlka þau. Per-
sónuleg viðhorf dómara geti þar
aldrei leikið hlutverk.
Árið 2008 hélt Antonin Scalia er-
indi í Háskóla Íslands. Af því tilefni
skrifaði Jón Steinar Gunnlaugsson,
þá dómari við Hæstarétt Íslands,
um hugmyndir kollega síns í tímarit-
ið Þjóðmál. Rætur skoðana Jóns
Steinars og Scalia liggja í sama jarð-
vegi lögfræðinnar. Báðir menn text-
ans og orðskýringa. Hafna kenn-
ingum þeirra sem halda fram
svonefndum „lifandi“ eða „fram-
sæknum“ skýringum á stjórnarskrá.
Dómstólum sé ekki heimilt að telja
að efni stjórnarskrár breytist frá
einum tíma til annars í því skyni að
uppfylla kröfur tíðarandans, eins og
meirihluti manna skynji á hverjum
tíma. Með því væru dómstólar að
taka sér vald sem þeir hafa ekki.
Kona textans
Jón Steinar lýsti viðhorfi Scalia og
þar með sínum eigin til stjórnar-
skrár og til valdsviðs dómara:
„Stjórnarskrá sé ætlað að veita
borgurunum vernd gegn misbeit-
ingu opinbers valds, þar með af
hálfu þeirra sem fara með meiri-
hlutavald á hverjum tíma. Það sé
andstætt þessum tilgangi hennar að
telja að dómstólar megi breyta
merkingu ákvæða stjórnarskrár-
innar eftir því hvernig vindar blási.
Með því að beita slíkum aðferðum í
dómsýslunni séu menn í raun og
veru að vinna á þeirri vernd sem í
stjórnarskránni felist, því þar séu
borgararnir einmitt verndaðir gegn
ríkjandi meirihluta hvers tíma. Það
sé líka hlutverk lýðræðislega kjör-
inna fulltrúa en ekki æviskipaðra
dómara að breyta gildandi reglum.
Til þess hafi þeir ekki umboð. Í
reynd sé starfsemi þessara „aktífu“
dómara andlýðræðisleg, því þeir
þurfi ekki að standa þjóðinni nein
reikningsskil á meðferð sinni á því
valdi sem þeir hafi tekið sér með
þessum hætti.“
Amy Coney Barrett er kona text-
ans og orðskýringanna með sama
hætti og lærifaðir hennar. Fyrir vik-
ið liggur hún undir ásökunum um að
vera fulltrúi íhaldssamra viðhorfa.
Hvort ætli þjóni frjálsum borgurum
betur; að dómsvaldið sveiflist í takt
við tíðarandann og vilja meirihlutans
eða túlki lögin þannig að þau þýði
þar sem þau segja? „Dómari verður
að framfylgja texta laganna. Dóm-
arar setja ekki lög og þeir verða að
láta persónuleg sjónarmið víkja við
úrlausn mála,“ sagði Barrett meðal
annars þegar tilkynnt var um til-
nefningu hennar.
Óháð deilum um „lifandi lögskýr-
ingar“, lagasetningarvald dómstóla,
stranga túlkun textans og orðskýr-
inga, þarf Barrett að koma fyrir
laganefnd öldungadeildarinnar. Allir
geta fylgst með „yfirheyrslu“ þing-
manna yfir dómaraefninu. Meiri-
hluti öldungadeildarinnar þarf síðan
að staðfesta skipan hennar í Hæsta-
rétt.
Andlitslausir nefndarmenn
Í samanburði við ferlið við skipan
hæstaréttardómara í Bandaríkj-
unum er skipan íslenskra dómara
hulin ákveðnum leyndarhjúp. Í raun
hefur skipunarvaldið verið falið hópi
sérfræðinga sem vega og meta
hvern þann sem sækist eftir emb-
ætti. Hæfisnefnd andlitslausra ein-
staklinga, sem sækja ekki umboð
sitt til almennings og standa honum
því engin reikningsskil, leggur lín-
urnar.
Fáir hafa hagsmuni af því að tor-
tryggja niðurstöður nefndarinnar
(nema þá þeir sem ekki hljóta náð
fyrir augum nefndarmanna). Fjöl-
miðlar líta ekki niðurstöður nefnd-
armanna gagnrýnisaugum, en gefa
sér að allt sé byggt á „faglegu áliti“.
Fræðasamfélag lögfræðinga heldur
sér til hlés. Pólitískt aðhald er ekk-
ert. Agi sem fylgir opinberri um-
ræðu er enginn. Niðurstaðan er sú
að fáir utan þröngs hóps lögfræð-
inga þekkja þá sem að lokum eru
skipaðir dómarar. Sjálfsval heldur
áfram.
Hvort ætli þjóni réttarríkinu og
frelsi borgaranna betur, að skipa
dómara bak við luktar dyr eða undir
kastljósi almennings, fræða-
samfélagsins og fjölmiðla?
Eftir Óls Björn
Kárason » Í samanburði við
ferlið við skipan
hæstaréttardómara í
Bandaríkjunum er skip-
an íslenskra dómara
hulin ákveðnum
leyndarhjúp.
Óli Björn Kárason
Höfundur er alþingismaður Sjálf-
stæðisflokksins.
Utan aga opinberrar umræðu
2010 var erfitt ár á
Íslandi og um haustið
sprungu óþreyjan og
erfiðleikarnir út m.a.
með fjölmennustu mót-
mælum fram að þeim
tíma, hinn 1. október
þegar Alþingi var sett.
Þá komu meðal annars
rútur fullar af fólki af
Suðurnesjum á Aust-
urvöll, frá því svæði á
Íslandi þar sem efna-
hagslægðin var þá dýpst.
Skuldakreppan var svo ein-
staklega víðtæk á Íslandi. Bæði fjöl-
skyldufólk og fyrirtæki höfðu þegið
gengistryggð lán í stórum stíl frá ís-
lenskum bönkum og tekjufall og
ógjaldfærni var almenn. Vandinn
var svo flókinn og umfangið svo
mikið að staðreynd er að ekkert ríki
í heiminum hefur jafn umfangsmikla
reynslu af úrvinnslu skuldavanda og
Ísland frá síðustu kreppu. Alþjóða-
gjaldeyrissjóðurinn heldur gögn um
slíkt og á sínum tíma gaf hann út að
ekkert ríki hefði sett saman jafn
viðamiklar, víðtækar og fjölbreyttar
aðgerðir til að aðlaga, leiðrétta og
afskrifa skuldir. Fallnar kröfur
hurfu af íslenskum efnahagsreikn-
ingum snemma, öndvert við þróun
bankavanda víða á evrusvæðinu. Ok-
ið vék hratt þrátt fyrir stærð sína og
þunga og mun fyrr en nokkur þorði
að vona á Austurvelli 1. október
2010.
Nú er aftur komið erfitt haust og
Seðlabanki Íslands hefur í tvígang
frá upphafi heimsfaraldursins gefið
út skýrslur um fjármálastöðugleika
sem beinlínis boða gjaldþrot fyrir-
tækja.
Í ljósi reynslu Íslendinga bæði af
gjaldþrotum og af margháttuðum
leiðum til að forðast þann mikla
samfélagslega skaða sem fjölda-
gjaldþrot leiða til vekur það undrun
að Seðlabankinn vísi ekkert í auð-
ugan reynslubanka íslensks sam-
félags, því saga af-
skrifta,
greiðslujöfnunar,
skuldaaðlögunar, end-
urútreiknings vegna
gengistrygginga, leið-
réttinga, umboðs-
manns skuldara o.s.frv.
er margflókin en mjög
mikilvæg.
Dæmi um aðgerð
sem fráleitt er annað
en að skoða núna sem
mögulega fyrirmynd
nýrra aðgerða í þágu
fyrirtækja sem sætt
hafa tekjufalli er Beina brautin –
víðtækt samkomulag um leiðir við
úrvinnslu skuldamála lítilla og með-
alstórra fyrirtækja. Sú aðgerð hófst
15. desember 2010.
Undirrituð starfaði þá sem að-
stoðarmaður efnahags- og við-
skiptaráðherra, Árna Páls Árnason-
ar, og kann þá sögu vel hvernig
ráðuneytið hafði frumkvæði að því
að kalla að borði alla aðila sem lagt
gætu hönd á plóg til að forða Íslandi
frá japönsku veikinni, algjörri kyrr-
stöðu og engri fjárfestingagetu.
Stórfyrirtækin áttu athygli bank-
anna sem og Framtakssjóðs Ís-
lands, en lítil og meðalstór fyrir-
tæki, þá sem nú stærsti vinnu-
veitandi landsins, möruðu hálf í kafi
föst í skuldaflækjum sem eigendur
fengu illa hreyft í viðskiptabönkum
sínum.
Níutíu prósent íslenskra fyrir-
tækja eru lítil og meðalstór nú eins
og þá.
Aðilar samkomulagsins 2010 voru
ráðuneyti efnahags- og fjármála, öll
atvinnurekendasamtök landsins og
fjármálafyrirtækin, þ.e. allir lánveit-
endur. Samkomulagið náði til fyrir-
tækja þar sem áframhaldandi rekst-
ur var að mati fjármálafyrirtækis
líklegastur til að tryggja hag kröfu-
hafa, starfsmanna og eigenda.
Skuldir gátu verið allt að milljarður
króna. Biðlán gátu komið til, til
þriggja ára án greiðslna á þeim tíma
og á lágum vöxtum en til endurmats
að árunum þremur liðnum. Ef eig-
andi eða þriðji aðili var í ábyrgð fyr-
ir skuldbindingu fyrirtækis skyldi
fjárhæð ábyrgðar endurmetin á
grundvelli greiðslugetu og eigna-
stöðu ábyrgðar samhliða endur-
skipulagningu fyrirtækis. Ríkis-
sjóður og aðrir opinberir aðilar
endurskoðuðu opinber gjöld og
skattaskuldir með það fyrir augum
að fresta greiðslum eða fella niður
skuldir, sé það í hag allra hlutaðeig-
andi aðila. Breytingar voru gerðar á
lögum um vexti og verðtryggingu og
skattalögum vegna aðgerðarinnar
en lykilþáttur í afskriftastefnu ís-
lenskra stjórnvalda var að líta ekki á
niðurfelldar skuldir sem skatt-
skyldar tekjur.
Málsmeðferðarreglur voru skýr-
ar, fyrirtækin fengu tilboð og það
átti að gerast eins hratt og kostur
var. Í maí 2011 höfðu tæplega 2.000
fyrirtæki fengið úrlausn sinna mála
og 500 í viðbót voru komin með til-
boð. Fyrirtækin fóru á beinu braut-
ina og verkefnið gekk sennilega
einna best allra aðgerða stjórnvalda
á þessum erfiðu árum. Því var ekki
lokið þegar Árna Páli var vikið úr
ríkisstjórn í lok árs 2011 og lokatöl-
ur þess hafa sennilega aldrei komið
fram en voru áreiðanlega mun
hærri.
Mikilsverðast er auðvitað að
heildarmarkmiðið um nýja fjárfest-
ingu, hagvöxt og störf rættist.
Ferðaþjónusta átti eftir að koma
þar mjög við sögu eins og allir vita.
Eftir Kristrúnu
Heimisdóttur » Í ljósi reynslu okkar
af að forðast sam-
félagsskaða af gjald-
þrotum vekur undrun
að Seðlabankinn vísi
ekkert í auðugan
reynslubanka
íslenskrar sögu.
Kristrún
Heimisdóttir
Höfundur er lögfræðingur.
Beina brautin