Morgunblaðið - 27.10.2020, Síða 15

15
MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 27. OKTÓBER 2020
Gos Hverinn Strokkur við Geysi í Haukadal gýs reglulega góðu vatnsgosi, ferðamönnum til ánægju. Íslendingar í vetrarfríi voru þarna á ferð um helgina, fáir sem engir erlendir ferðamenn.
Kristinn Magnússon
Tíminn er afstæður,
mælikvarði hvers og
eins ólíkur og sveiflast
frá degi til dags. Ef
ekki væri klukkan og
dagatalið ættum við
erfitt með yfirsýn um
liðna tíð. Á þetta erum
við rækilega minnt á
þessum COVID-tímum
þar sem dregið hefur
úr hraða daglegs lífs
hjá mörgum. Á kvarða
mannsævinnar eru 100 ár óratími,
sem aðeins fáir ná að fylla upp í, og
enn færri við góða og gjöfula heilsu
og þrek til þátttöku í samfélaginu.
Einn slíkur, Pétur M. Jónasson
náttúrufræðingur, kvaddi nýverið.
Hann var í vöggu þegar spánska
veikin geisaði hér 1918 en náði að
lifa í heila öld og nokkrum dögum
betur og skila óvenjuríkulegu ævi-
starfi til almenningsheilla sem vís-
indamaður. Ég varð þess aðnjótandi
að kynnast Pétri og það voru stóru
viðgangsefnin hans, Mývatn og
Þingvallavatn ásamt umhverfi
þeirra, sem voru tilefni tengsla og
samfunda.
Aðkoma sem skipti sköpum
Aðkoma Péturs M. að vatnalífs-
rannsóknum við Mývatn 1971 skipti
sköpum. Hann var þá að ljúka dokt-
orsverkefni við Hafnarháskóla og
gat því lagt á ný mið sem tengdust
ættlandinu. Deilur höfðu þá staðið
um hríð um fyrirhugaða stórvirkjun
í Laxá sem og miðlunarfram-
kvæmdir sem tengdust Mývatni til
viðbótar við eldri stíflur. Nátt-
úruverndarfólk mótmælti og stofn-
að var Landeigendafélag Mývatns
og Laxár til að vinna að verndun
svæðisins. Mývetn-
ingar tóku til sinna
ráða og 25. ágúst 1970
var Miðkvíslarstífla
sprengd. Til að lægja
öldurnar hétu yfirvöld
rannsóknum og leituðu
m.a. til vatna-
líffræðideildar Hafn-
arháskóla sem óháðs
aðila. Rannsóknirnar
sem hófust 1971 sýndu
fram á náið samhengi
milli Mývatns og Laxár
og leiddu vorið 1973 til
samkomulags deilu-
aðila með aðild þáverandi rík-
isstjórnar. Í framhaldi af því varð til
frumvarp um verndun Mývatns og
Laxár sem lögfest var vorið 1974.
Náttúruverndarráð, undir forystu
Eysteins Jónssonar, en þar átti ég
sæti þessi árin, studdi fast við
verndaráætlunina, og í kjölfarið var
stofnuð Rannsóknastöðin við Mý-
vatn. Efnt var til vandaðrar útgáfu á
ensku um rannsóknaniðurstöðurnar
sem 10 höfundar stóðu að og kom
ritið út 1979. (Pétur M. Jónasson,
ritstj. Ecology og eutropic, sub-
arctic Lake Mývatn and the River
Laxá. Oikos 31) Svo vildi til að sá
sem þetta ritar var þá iðn-
aðarráðherra og tók við eintaki úr
hendi dr. Péturs við hátíðlega at-
höfn. Síðar varð til mikið rit um Mý-
vatn á vegum Hins íslenska nátt-
úrufræðifélags byggt á þessum og
síðari rannsóknum (Náttúra Mý-
vatns, 1991).
Rannsóknirnar á
Þingvallavatni
Í kjölfar ákvarðandi niðurstöðu af
rannsóknum við Mývatn sneri Ey-
steinn Jónsson, þáverandi formaður
Þingvallanefndar og náttúruvernd-
arráðs, sér til Péturs M. Jónassonar
með ósk um hliðstæðar rannsóknir á
Þingvallavatni. Staðan var um
margt svipuð og við Mývatn, þar eð
Landsvirkjun hafði byggt 27 MW
Steingrímsstöð 1959 og notaði síðan
Þingvallavatn til vatnsmiðlunar ofan
stíflu við útrennsli í Sogið. Fylgdi
miðluninni veruleg sveifla á vatns-
yfirborði, sem m.a. birtist í hvítri
rönd af dauðum þörungum allt í
kringum vatnið og margháttuðum
inngripum í vistkerfi þess, sem m.a.
kom fram í rýrnandi veiði. Pétur
hafði í heilan áratug forystu um víð-
tækar rannsóknir á Þingvallavatni
og umhverfi þess og fékk til fjölda
sérfróðra vísindamanna, innlenda og
erlenda. Niðurstöðurnar leiddu í ljós
að Þingvallvatn er einstakt í sinni
röð, fátækt af köfnunarefni en
óvenjugróskumikið og telur um 300
jurta- og dýrategundir, þar á meðal
afbrigði sem hvergi finnast annars
staðar. Í þeim hópi er heimsskauta-
bleikja af fjórum ólíkum gerðum
sem þróast hafa frá lokum síðasta
jökulskeiðs. Þekktust þeirra er
murtan sem lifir á smákröbbum, mý-
flugum og lirfum. Heildstætt yfirlit
um rannsóknirnar birtist í bókinni
Thingvallavatn undir ritstjórn Pét-
urs (OIKOS 1992, 436 bls.). Í nýút-
komnu hefti Náttúrufræðingsins um
Þingvallavatn (Nr 1, 2020) birtast
okkur 12 greinar íslenskra vísinda-
manna sem hlut áttu að þessu mikla
átaki.
Vel rökstuddar aðvaranir
Pétur H. Jónasson var ekki vís-
indamaður í fílabeinsturni. Um
margt minnti hann mig á annan öld-
ung: David Attenborough. Hann sat
ekki á þekkingu sinni og reynslu,
heldur miðlaði henni með sannfær-
andi hætti í ræðu og riti til annarra.
Hann bjó að því að hafa alist upp
sem unglingur í Miðfelli og gjör-
þekkti umhverfi vatnsins, náttúru og
mannlíf. Þessu kynntist ég í fjölda
samtala við hann og í ferðum af
ýmsu tilefni, m.a. þau 12 ár sem ég
átti sæti í Þingvallanefnd. Enginn á
meiri þátt í því en Pétur að Þing-
vallaþjóðgarður og vatnið voru tekin
á skrá Heimsminjaráðs UNESCO
um menningarminjar. Því fylgir ekki
aðeins heiður heldur og skýrar
skyldur. Í nefndu hefti Nátt-
úrufræðingsins frá liðnu sumri varar
hann sterklega við hættunni af nit-
urmengun í Þingvallavatni frá frá-
rennsli fjölda sumarbústaða, land-
búnaði, barrskógum, ferðamönnum
og umferð. Hann segir niturmagn í
vatninu hafa 25-faldast á tímabilinu
1980-2010 og ógni bæði bláma þess
og tærleika. Virðingarleysi yfirvalda
fyrir friðun þjóðgarðsins þótti hon-
um afar dapurlegt um leið og hann
tók undir kröfur UNESCO, m.a. um
að öll barrtré verði fjarlægð úr þjóð-
garðinum sem og sumarbústaðir,
alls á sjötta hundrað talsins um-
hverfis vatnið, þar af eru enn 70
einkabústaðir í þjóðgarðinum sjálf-
um. Stækka þurfi þjóðgarðinn og
m.a. friða Eldborgarhraunið, en það-
an koma 75% af innrennsli til vatns-
ins.
Haustdýrð í þjóðgarði
Við hjón skruppum til Þingvalla
snemma á góðviðrisdegi 10. október
sl. Slíkt væri ekki í frásögur færandi
ef viðbrigðin frá síðustu heimsókn
fyrir ári hefðu ekki reynst sláandi.
Þá varð þar vart þverfótað fyrir
mannmergð, en nú stóðum við ein á
Hakinu við dagmál og nutum
heillandi útsýnis. Haustlitir Þing-
valla og Bláskógaheiðar taka flestu
fram, að vísu aðeins teknir að dofna.
Í hugann kemur stef úr ljóði HKL
að lokinni hátíð 1930:
Sögulaus auðnin, ímynd allrar
gnægðar,
andar á ný um skóginn dularbláan
og Þíngvöll. Það er aftur hún sem á
hann
ósnortinn traðki þúsund ára
frægðar.
Vinaskógur Vigdísar forseta
sunnan Kárastaða skartaði í morg-
unsólinni, einvörðungu skreyttur
innlendum tegundum, sem og Lög-
berg og nú fölgrænir Vellirnir.
Margt hefur verið vel gert í þessum
þjóðgarði: Við þjónustumiðstöð og í
Almannagjá, í þinghelginni og víðar.
Gönguleiðin eftir Stekkjargjá að Öx-
arárfossi er smekklega klædd borð-
viði sem þolir marga fætur. Fólki
fjölgaði er nær dró hádegi, ung hjón
með börn og nesti sóttu hingað upp-
lifun og tilbreytingu á dögum CO-
VID-veirunnar. – Við ókum veginn
frá Leirum austur yfir Þingvalla-
hraun og Hrafnagjá og nutum út-
sýnis frá þekkilegum áningarstað
vestur yfir Þingvallavatn með Arn-
arfell og Miðfell í suðri. Þarna rifj-
uðum við upp kynnin af Pétri H.
Jónassyni, þessum hógværa afreks-
manni sem meir en nokkur annar
hefur svipt hulunni af Mývatni og
Þingvallavatni. Þrem dögum seinna
lásum við í Morgunblaðinu um lát
hans í mánaðarbyrjun. Tíminn er af-
stæður en minningin um vökulan
eldhuga mun lifa lengi.
Eftir Hjörleif
Guttormsson » Í fullu gildi eru vel
rökstuddar aðvar-
anir Péturs M. Jónas-
sonar um margvíslegar
hættur sem steðja að
Þingvallasvæðinu.
Hjörleifur
Guttormsson
Höfundur er náttúrufræðingur.
Pétur M. Jónasson svipti hulunni
af Mývatni og Þingvallavatni