Morgunblaðið - 16.11.2020, Blaðsíða 28

28 MENNING
MORGUNBLAÐIÐ MÁNUDAGUR 16. NÓVEMBER 2020
Rafstilling ehf
Dugguvogi 23, 104 Reykjavík, sími 581 4991, rafstilling@rafstilling.is
Opið mán.-fim. 8-12 og 13-18, fös. 8-14
Hröð og góð þjónusta um allt land
Áratug
a
reynsla
Startar bíllinn ekki?
Við hjá Rafstillingu leysum málið
Haförn
Haliaeetus albicilla
Önnur heiti, meðal annars úr
skáldamálinu gamla: Andhrímnir,
arnkell, bengagl, bengiði, blind-
viðnir, blindvitnir, egða, eggðir,
fiskiörn, fuglakóngur, gallofnir, gal-
lópnir, gemlir, ginnarr, gulnefur,
hafgammur, hjaldarmór, hregg-
skornir,
hræskúfur,
hræsvelgur,
hvíthöfða
(gamall fugl),
kinnar, kum-
arr, naður,
sármútari,
sjóörn, sæ-
örn, und-
gjóður, und-
skornir, valfugl, valgagl,
valgammur, viðrir, öglir, örn. Kven-
fuglinn nefn(d)ist meðal annars
assa, erna, lobba, lodda, loðbrók og
loðsa, karlfuglinn ari, eglir, lubbi og
ýlgur. Auk þess er margar arnar-
kenningar að finna í fornum kveð-
skap.
Ísland
Íslensk þjóðtrú geymir ýmislegt
um haförninn og sumt frá dögum
norrænnar trúar.
Hræsvelgur heitir,
er situr á himins enda,
jötunn í arnar ham.
Af hans vængjum
kveða vind koma
alla menn yfir.
Svo kvað Vafþrúðnir.
Yfir dyrum Valhallar sat örn og
Óðinn flaug um í arnarham, sem og
fleiri, þar á meðal jötuninn Þjasi Öl-
valdason, faðir Skaða, konu Njarðar.
Hrafninn var talinn vitrastur
fugla, en örninn tignastur. Í æva-
gömlum sögnum er hann tákn höfð-
ingjans, sem og í draumum.
Á Íslandi eru fleiri örnefni sögð
tengd við örninn en nokkurn annan
fugl.
Arnarblóð og -fjaðrir var á einum
tíma haft til ýmissa töfrabragða.
Sé litið nær í tíma hefur Jón Guð-
mundsson lærði bara það eitt á 17.
öld, að fuglinn sé óætur. Snorri
Björnsson á Húsafelli veit meira í
lok 18. aldar; ef gull er látið í arnar-
hreiður geta ótrúlegir hlutir gerst:
úr því eggi hans, sem aldrei klekst,
brýst sá mikli ránfugl sem kallast
flugdreki og af gullinu skapast líka
óskasteinn, að því er hinir skrök-
hyggnu vilja meina. Auk þess er feiti
arnarins heilnæmur áburður til
græðslu og í móti verkjum, „þegar
riettilega er þar med hóndlad“.
Jón Árnason þjóðsagnasafnari er
með aðra gerð sögunnar af drek-
anum og steininum; þar eru eggin
fersk og kemur sinn gripurinn úr
hvoru. Og hann bætir við:
Ef maður vill glepja sjónir fyrir
öðrum skal taka arnarfjöður úr
vinstra væng og leggja undir dýn-
una sem hinn situr á.
Það er og enn sögn að þau börn
sem drekki meðan þau eru ung
mjólk með fjöðurstaf af arnarfjöður
verði ákaflega minnisgóð ...
Það er ráð við því að ekki sé stolið
frá manni þeim hlut sem maður vill
ekki missa að maður liðar sundur
gullspora arnarinnar um miðjan
hælinn á henni lifandi og lætur blóð-
ið sem þar af rennur drjúpa í leirker
eða glerker. Þar í skal rjóða lausnar-
stein þann sem heldur allri náttúru
sinni, láta hann síðan blóðugan í
glerflösku og nýtt messuvín þar
saman við. Þetta skal standa óhreyft
í sjö vikur, en að þeim liðnum má
taka upp flöskuna á hinni sömu
stund dags sem hún var byrgð á.
Skal þá taka fjöðurstaf, dýfa honum
í það sem í flöskunni er og bregða
honum á eða undir þann dauðan hlut
sem kyrr skal liggja.
Á öðrum stað ritar Jón:
Sé örn skotin þykir benda til
óhapps, en sé henni hjálpað þykir
hamingjusamlegt.
Þórður Tómasson veit dæmi um
þetta og segir í bókinni Íslensk þjóð-
fræði:
Einu sinni var maður á ferð og
kom þar að sem örn var flæktur í
viðarrótum á árbakka eftir að hafa
læst klónum í vænan lax í ánni. Mað-
urinn gekk að erninum og bjargaði
honum úr nauð. Örninn sveif þegar í
háaloft og dró arnsúg á fluginu eins
og segir í gömlum sögum. Ári síðar
var maðurinn við smölun á afrétti.
Óvænt steypti örn sér niður að hon-
um og lét svífa til hans silkiklút for-
kunnarfagran. Þannig launaði hann
lífgjöfina og það fylgdi sögunni að
eftir þetta var lánsæld mannsins við
brugðið.
Kristleifur Þorsteinsson, fæddur
á Húsafelli í Borgarfirði 1861, heyrði
í æsku, að „örninn ætti aðeins tvö
egg og með annað þeirra flygi hann
á haf út og sökkti því þar á fertugu
dýpi“.
Annars má samkvæmt þjóðtrúnni
hafa mikið gagn af arnareggjum, ef
rétt er að farið. Um það segir Jón
Árnason:
Tak himnuna sem næst innan úr
skurminum á arnareggi og ber næst
höfði þér í hvirfli, þá sést maður
ekki.
Og líka:
Ef maður ber á sér arnarfúlegg
eða sprengi það í höfuð sér verður
maður eins ósýnilegur; þess vegna
flytja gamlar arnir fúlegg sín til hafs
þrem nóttum eftir að þær hafa orpið,
en hinar yngri skilja þær eftir hulin í
hreiðrinu af því að þær þekkja ekki
gagnsemi þeirra.
Og Sigfús Sigfússon ritar:
Að villast eigi í þoku. Tak hvítuna
úr arnareggi, herð í vindi og lát í lér-
eftspoka; og nær þú vilt brúka hana,
ber hana undir hendi þinni.
Jónas Jónasson frá Hrafnagili
nefnir forn ráð við gulu. Eitt var það
að hræra arnarheila út í þremur
mörkum af víni og drekka svo. Ann-
að, að drekka vatn af arnarkló og
„pissa strax í eld“. Við augnveiki
þótti gott að bera arnargall í augun.
Við bakveiki átti að leggja arnarkló
við bakið, hægri kló hægra megin,
vinstri kló vinstra megin, eftir því
hvoru megin takið var. Ef stilla
þurfti blóðrás var ágætt talið að
halda á arnarnefi. Til að greiða hag
konu skyldi leggja undir hana arnar-
fjöður eða -egg. Vildi maður sjá
lengra eða meira en aðrir þurfti
hann að ná sér í arnarauga og bera á
sér eða maka því í kringum augun.
Einar Guðmundsson segir í
Gambanteinum, 1955, að agat finnist
í arnarhreiðri, „því að án hans getur
assa eigi orpið, og deyi arnarungi í
hreiðri, lífgar steinninn hann". Ýms-
ar leiðir voru til að ná slíkum grip og
öðrum náttúrusteinum, sem of langt
mál yrði að fara út í hér.
Arnarklær voru meðal annars í
eldhúsum og smiðjum.
Stefán Filippusson frá Kálfafells-
koti í Fljótshverfi segir í minn-
ingabókinni Fjöll og firnindi, sem út
kom árið 1948, þar sem hann er að
ræða um smiðju á Núpstað:
Smiðjuaflinn var hlaðinn úr grjóti
og vindbelgur fyrir aftan, gerður úr
sauðskinnum. Fremst á blásturs-
ránni var band og bundin í arnarkló
sem haldið var um þegar blásið var.
Hann segir líka frá því, að í eld-
húsinu hafi verið geymdir tveir arn-
arhamir „og voru víst mörg hundruð
ára og harðir af sóti. Hékk sinn við
hvorn stafn“.
Um þetta ritar Þórður Tómasson í
bókinni Íslensk þjóðfræði:
Ætla má að þeir [og arnarklóin]
hafi gegnt tvennu hlutverki, annars
vegar að varna bruna, hins vegar að
tryggja matarheill, líkt og keldusvín
var látið hanga í eldhúsum svo aldrei
brysti kjötmat á búi. Arnarkló hang-
ir enn í smiðjusveif á Núpstað.
Handfang smiðjusveifar á Fagur-
hólsmýri í Öræfum var arnarkló að
sögn Daníels Bruun. Daníel segir að
bókstafir hafi verið ristir á klóna en
ekkert varð úr þeim lesið. Klóin
hafði hangið þarna svo lengi sem
elstu menn mundu til.
Arnarklóarbuddur átti einstaka
maður. Arnarlöpp var þá flegin, bein
numin úr en klær látnar halda sér.
Gullpening skyldi varðveita í þeirri
buddu og auðsæld átti að fylgja eig-
anda ... Gæsaklóarbuddur og
skúmsklóarbuddur gegndu sama
hlutverki.
Arnarklær voru líka í kirkjum.
Tvær slíkar voru til dæmis áður fyrr
í Stafafellskirkju í Lóni. Þær héngu
neðan í strengjum beggja klukkn-
anna sem þar voru, hvor í sínum, en
hurfu þaðan á árabilinu 1940-1962,
enginn veit hvers vegna. Í biskups-
vísitasíu 17. júlí 1944 er ekkert
minnst á þær eða klukkurnar, en í
biskupsvísitasíu 4. júlí 1959 segir
einfaldlega: „Tvær klukkur, heldur
litlar.“
Einnig voru arnarklær í
Húsavíkurkirkju eystra, norðan
Loðmundarfjarðar, og í Holtakirkju
í Austur-Skaftafellssýslu og eflaust
víðar. Ein hangir enn þá neðst í
streng gamallar klukku í Sjávar-
borgarkirkju í Skagafirði.
Við þetta er svo að bæta, að enn
einn arnarhamurinn var á Núpstað;
sá var „ævagamall og fornfálegur“
eins og hinir og geymdur í hjalli. Þar
voru líka „föt, reipi, reiðingar og alt
annað, sem þurfti að haldast þurt“.
Sæjust þrír ernir fljúga hver á eft-
ir öðrum, var það fyrir stórtíðindum.
Sveimuðu þeir mikið, boðaði það
manndauða.
Eins var maður feigur, ef lodda
flaug yfir hann og gall, var sagt fyrir
austan, á Mýrum í Hornafirði.
Örn, sitjandi við reiðgötu eða
þjóðgötu, boðaði líka feigð, segir
Þórður Tómasson. Og eins var, ef
örn flaug yfir höfði manns og krunk-
aði.
Í bók hans, Sjósókn og sjávarfang,
1993, er þetta meðal annars:
Á útmánuðum 1890 sást oft örn
sitja á sjógötunni vestan við bæinn í
Berjaneskoti undir Eyjafjöllum.
Ólafur Eiríksson, síðar kennari,
hafði orð á þessu við Kort Hjörleifs-
son fóstra sinn. Hann sagði: „Ekki
líður langt þangað til þarna verður
farið um götu með lík.“ Þann 19. maí
þetta ár hvolfdi skipi á landsjónum
við Leirnavarir. Formaður var Vig-
fús Einarsson í Hlíð. Níu manns fór-
ust og lík þeirra voru flutt upp um
sjógötuna vestan við Berjaneskot.
Vorið 1901 sat örn oft við þjóðgötuna
sunnan í Skóganúpi. Um hana riðu
nokkrir þeirra sem réðust í bana-
ferðina til Vestmannaeyja með Birni
Sigurðssyni í Skarðshlíð þann 16.
maí 1901.
Stundum bregða myrkrahöfðing-
inn og árar hans sér í arnarlíki í
þjóðsögum og sitja um sálir vondra
manna.
Örninn hefur í gegnum aldirnar
verið sakaður um að hremma börn,
ekki bara hér á landi. Vafalaust er
eitthvað til í því. Víst er, að hann er
áræðinn og – eins og það er orðað á
einum stað – „svo sterkur, að hann
getur flogið með haustlamb. Stund-
um fer hann í selkópa, og við hefur
það borið, að hann hefur krækt í fol-
öld.“
Ekki fór það samt alltaf illa. Þórð-
ur Tómasson ritar í bókinni Íslensk
þjóðfræði:
Lengi gekk í munnmælum sagan
um stúlkubarnið sem örn rændi og
ól önn fyrir í hreiðri sínu. Um síðir
varð því bjargað en sætti þá illu at-
læti. Í raunum sínum þá kvað stúlk-
an þrásinnis þessar hendingar:
Kalt er mér löngum,
kúri ég ein í sæng.
Heitara var mér forðum,
undir mínum væng,
undir mínum arnarvæng.
Örninn í gegnum aldirnar
Bókarkafli | Í bókinni Íslensku fuglarnir og
þjóðtrúin fjallar Sigurður Ægisson um alla ís-
lensku reglubundnu varpfuglana í íslenskri og er-
lendri þjóðtrú, auk haftyrðils, keldusvíns og
snæuglu og hið séríslenska fyrirbæri, hverafugla.
Ljósmynd/Bogi Þór Arason
Fuglakóngur Haförninn hefur ýmis nöfn, til að mynda andhrímnir, arnkell, bengagl, blindviðnir, eggðir, fiskiörn,
gallofnir, gemlir, hafgammur, hjaldarmór, hreggskornir, hræskúfur, kinnar, kumarr, naður, sármútari, sjóörn.
Ljósmynd/Sigurður Ægisson
Brunavörn Arnarkló í klukkustreng
í Sjávarborgarkirkju í Skagafirði.