Börn og menning - 01.04.2006, Blaðsíða 31

Drekar, blökur, andar og óhugnaður
31
sé ekki skrímsli í hefðbundnum skilningi.
Candy yfirgefur fjölskyldu sína fyrir heim
skrímslanna ogsnýrekki afturí fyrstu bókinni.
Skrímslaveröldin er í staðinn óðum að verða
heimili hennar. Þar sem veröld Abarats er
eins konar draumaheimur (en ekki endilega
í jákvæðum skilningi) mætti segja að þar
sé skrefið yfir í veruleika táknmyndanna
stigið til fulls. Eins og hér hefur verið sýnt
fram á þrífast hins vegar allar sögurnar
sem hér er fjallað um á táknmyndum þar
sem óvættir og fjölskyldumeðlimir eru í
margræðu sambandi.
Textaglíman
Áður var minnst á það hvernig þessar sögur
takast allar á við áhrifamikla eldri texta.
Það hefur raunar verið áberandi einkenni
á þýddum unglingabókum síðari ára og
sýnir kannski best áhrif póstmódernismans:
höfundar vita orðið mjög vel af áhrifum
og forðast þau síður en svo heldur glíma
við þau á skapandi hátt og gjarnan með
eins konar viðsnúningi. Ljónadrengurinn
kallast þannig á við bækurnar um Dagfinn
dýralækni eftir Hugh Lofting. Konungur
þjófanna snýst um tilbrigði við stefið um
Pétur pan. Gallabuxnaklúbburinn sækir afl
sitt til hefðar þar sem saman fléttast Hrokiog
hleypidómar eftir Jane Austen og Litlarkonur
Louise May Alcott. Og bent hefur verið á að
Abarat sækir margt til Galdrakarlsins i Oz.
Bækurnar fjórar sem hér hafa verið
ræddar vísa einnig flestar á einhvern hátt
til fornra texta. Tilvísunin er til miðalda (eða
öllu heldur til tímans fyrir stórborgamyndun
og iðnbyltingu) í Ávítaratákninu og Eragon
en til klassískrar fornaldar f Börnum
lampans og Silfurvæng. Óljósust eru áhrifin
í Ávítaratákninu. Lene Kaaberbol hefur
sjálf nefnt Tolkien og Ursulu Le Guin sem
áhrifavalda (sjá m.a. heimasíðu hennar, http://
www.kaaberboel.dk) en Kenzíættin og orðið
„Hálendingur" skapa líka hugrenningatengsl
við Walter Scott og þegar betur er gáð er
umfjöllunarefnið svipað og í ýmsum sögum
hans, þar sem takast á hraustir en svolítið
frumstæðir ættbálkahöfðingjar og fjarlægt
konungsvald. Ákveðinn munur er á þessari
bók og Dóttur ávítarans að þessu leyti því
að sú síðarnefnda gerist að mestu í borginni
Dúnark sem minnir á borgir miðalda, áður en
þær fóru að stækka verulega og kastalarnir
hættu að vera algjörlega yfirþyrmandi.
Eragon býr til miklu hreinræktaðri
miðaldaheim, eins og einnig var gert í
Hringadróttinssögu og hinum fjölmörgu
arftökum hennar (því að Tolkien bjó til heila
bókmenntagrein þó að hann hefði kannski
sjálfur fremur kallað sögu sína nýstárlegt
afbrigði sögulegra skáldsagna). Þar takast
annars vegar á huglægur og forn kraftur sem
að þessu sinni tákngerist í drekariddurunum
en hins vegar nútímaleg vélhyggja hins illa
keisara sem er fulltrúi ríkismyndunar og
stjórnskipulags þar sem tengsl eru ekki jafn
einstaklingsbundin. Bent hefur verið á sömu
andstæður hjá Tolkien (þar sem Sarúman er
helsti fulltrúi vélhyggjunnar) og ennþá skýrari
eru andstæðurnar í Stjörnustríði George
Lucas þar serri náið samband við hinn forna,
lífræna og huglæga Mátt skiptir öllu máli en
nútímamaðurinn tákngerist í hinum vélræna
Svarthöfða sem að vísu hefur Máttinn en er
þó vörður hins nútímalega keisaraveldis og
getur sjálfur ekki lifað nema inni í svartri dós.
Vinsældir Stjörnustríðs benda sterkt til þess að
nútímamanninum sé í raun fremur uppsigað
við tæknihyggjuna, skynsemistrúna, ófrelsið
og reglurnarsemfylgt hafa vísindabyltingunni
og iðnvæðingunni. Nútímamaðurinn
hefur einna helst trú á sjálfum sér í Ijósum
júdóbúningi um það bil að öðlast eins
konar nirvana hinnar fullkomnu sjálfsstjórnar
og afneitunar en veit samt af sér illum,
asmaveikum og föstum inni í svörtu ólífrænu
hylki. Það er engin tilviljun að hin frjálsu
öfl í Eragon hafast við í fjöllunum - eins
og raunar líka í Ávítaratákninu. Náttúran
og siðmenningin halda áfram að takast á í
ævintýrunum en munurinn er kannski sá að
í gömlu ævintýrunum var náttúran hættuleg
en núna er ekki lengur um annað að ræða
en að standa með henni gegn siðmenningu
sem hefur farið út af sporinu.
Líta má á Börn lampans sem satírísk
tilbrigði við 1001 nótt en um leið kynningu
á þessum undursamlega textaheimi sem
börn nútímans hafa kannski misst samband
sitt við, nema helst í gegnum vélstrokkaðar
Disneymyndir á borð við Aladdin. Börn
lampans þrífst á tilvísunum bæði í þessa veröld
og hugmyndina um Egyptaland almennt.
Egyptaland og píramídarnir voru áberandi
í vestrænum bókmenntum í kringum mikla
fornleifafundi þar á fyrri hluta 20. aldar.
Seinustu 30 ár hefur riddaramenningin verið
meira í forgrunni. Það verður áhugavert að
sjá hvort ritröð P.B. Kerr tekst að vekja áhuga
á 1001 nótt og hvort honum tekst að halda
sama dampi í bókaflokknum - en næsta bók
mun víst þegar komin út samkvæmt vefsíðu
hans (pbkerr.com) og glíma börnin þar við
Bláa andann frá Babýlon.
Samt er ég ekki frá því að Kenneth Oppel
nái að rista einna dýpst í viðræðunni við
fornan texta í Sllfun/æng. Textinn sem hann
tekst á við er stutt dæmisaga Esóps, sem
snerist um stríðið milli fugla og skepna.
Samkvæmt Esóp fylgdu leðurblökurnar
hentistefnu í því stríði og veittu þeim lið
sem gekk best hverju sinni. Þegar friður
var saminn skeyttu báðir aðilar skapi sínu á
leðurblökunni og hún var dæmd til lífs í eilífu
myrkri, hálfgerðrar útlegðar úr heimi Ijóssins.
Svona er sagan ekki í Silfurvæng. Samkvæmt
eigin goðsögnum neituðu leðurblökurnar
einfaldlega að berjast og vildu hvorugum
stríðsaðilanum liðsinna. Þegar friður var
saminn voru þær sakaður um heigulshátt og
sviksemi. Ekki kannast blökurnar þó sjálfar
við hentistefnuna sem lýst er í sögu Esóps.
( þeirra gerð fylgir sögunni enn fremur
Loforðið mikla sem hin góða Noktúrna
veitti leðurblökunum en samkvæmt því mun
útlegð leðurblakanna létta einn dag og þær
fá að njóta sólarljóssins.
Hinn forni texti myndar hér ekki aðeins
ramma fyrir andstæður verksins (eins og í
Eragon) eða verður að stefi sem semja má
gamansöm tilbrigði við (eíns og í Börnum
lampans) heldur teflir Kenneth Oppel fram
nýrri goðsögu gegn hinni gömlu, svipað og
Svava Jakobsdóttir gerði í Gunnlaðar sögu
eða Timothy Findley í umtalaðri bók sinni
um Nóaflóðið, Not Wanted on the Voyage.
Óneitanlega er hér á ferð ferskur andblær í
sögum um unglinga og það verður gaman
að sjá hvernig bókaflokkurinn þróast.
Við losnum kannski aldrei alveg við
unglinginn í sjálfum okkur. Þess vegna
getum við haldið áfram að lesa sögur um
unglinga. Sögurnar sem hér um ræðir eru
raunar ekki síður áhugaverðar fyrir fullorðna
lesendur þó að þær fjalli ekki á sama hátt
um hlutskipti þeirra. Það verður forvitnilegt
að sjá hvaða áhrif þær reynast hafa á
rithöfunda framtíðarinnar.
Höfundur er doktor I
miðaldabókmenntum.