Morgunblaðið - 25.03.2021, Blaðsíða 22

22 FRÉTTIRInnlent
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 25. MARS 2021
Sjáum um allar
merkingar
Höfðabakka 9, 110 Rvk | www.runehf.is
Gísli, sölu- og markaðsstjóri
vinnufatnaðar
Sími 766 5555 | gisli@run.is
ÖRYGGIS-
SKÓR
VANDAÐUR
VINNUFATNAÐUR
6424
6202
55505536
3307 3407
SAFE & SMART
monitor
Guðni Einarsson
gudni@mbl.is
Saga eldsumbrota á Reykjanes-
skaga sýnir að haldi eldvirkni þar
áfram getur hraunstraumur mögu-
lega átt eftir að ógna mannvirkjum
eða byggð í framtíðinni. Reynslan
frá Heimaeyjargosinu 1973 sýnir að
það er hægt að stýra hraunstraumi
og hamla framrás hans.
Páll Zophoníasson, fyrrverandi
bæjarstjóri í Vestmannaeyjum, var
bæjartæknifræðingur og í framlín-
unni í baráttunni við framrás
hraunsins. Hann sagði að jarðýtur
hafi verið fluttar til Vestmannaeyja
til að ýta upp varnargörðum. Efninu
var rutt upp báðum megin frá. Þann-
ig myndaðist dæld hraunmegin sem
hraunið þurfti að fylla áður en það
gekk upp á garðinn. Varnargarðar
héldu hrauninu frá því að renna inn í
bæinn allt til 18. mars þegar það
braust í gegn og fór yfir bæinn norð-
austanverðan. Nánar má lesa um
þessar aðgerðir í Náttúruvá á Ís-
landi (Reykjavík 2013).
„Varnargarðar sem byggðir voru
við ströndina stóðust framgang
hraunsins þar sem ekki var hægt að
koma vatni að,“ sagði Páll. „Varn-
argarðarnir nýttust best þegar
hraunstraumurinn fór meðfram
þeim. Erfiðara var að stýra hraun-
straumnum þar sem varnargarður
stóð þvert á rennslisstefnuna.
Hraunið hækkaði eftir því sem mót-
staðan var meiri, hvort sem það var
vegna varnargarða eða sjókælingar.
Við það breytti hraunið um stefnu og
leitaði til hliðanna. Varnargarðarnir
seinkuðu framrás hraunrennslisins
og þá var tækifæri til að kæla. Það
var kjörin aðstaða á görðunum til að
dæla á hraunið. Storknað hraunið
hlóðst upp og varð hluti af varn-
argarðinum.“
Þorbjörn Sigurgeirsson, prófess-
or í eðlisfræði við Háskóla Íslands,
var upphafsmaður þess að kæla
hraunið. Hann hafði látið flytja stóra
vatnsdælu í Surtsey meðan þar gaus
(1963-1967) til að sprauta sjó á
hraunjaðar sem ógnaði Pálsbæ, hús-
inu í Surtsey, samkvæmt Náttúruvá
á Íslandi. Þeir sem stýrðu aðgerðum
í eldgosinu á Heimaey tóku vel í
hugmyndir Þorbjörns um að kæla
hraunið þar með sjó.
„Við notuðum Bedford-slökkvibíl
til að sprauta á fyrstu hraunspræn-
una sem hægt var að ná til,“ sagði
Páll. Þessi tilraun var gerð 6. febr-
úar 1973. Hraunið leitaði alltaf jafn-
vægis. Þegar það storknaði á einum
stað þá leitaði það í aðra átt.
„Menn fundu þá þumalfing-
ursreglu að einn rúmmetri af sjó
kældi annað eins af hrauni nægilega
til að það storknaði. Uppguf-
unarvarminn er svo mikill,“ sagði
Páll. „Þegar sást að hraunkælingin
virkaði var reynt að ná í allar þær
dælur sem hugsast gat.“
Baráttan var stundum tvísýn
Auk dæla frá Slökkviliði Vest-
mannaeyja komu dælur frá Varn-
arliðinu og Vitastofnun. Grafskip
Vestmannaeyjahafnar var einnig
notað til að dæla á hraunið. Sand-
dæluskipið Sandey kom í um hálfan
mánuð. Því var lagt inni í höfninni og
frá því lagðar sverar stálpípur þvert
yfir hrauntunguna næst hafnargarð-
inum. Þegar hraun fór að renna ofan
á hrauntungunni var Sandey lagt í
hafnarmynninu og dældi hún sjó
beint ofan í fljótandi hraunið. Sá
hluti hraunsins sem Sandey kældi
hreyfðist ekkert eftir það.
Einnig voru fengnar 32 öflugar
dælur frá Bandaríkjaher. Þær
dældu 1.000 lítrum af sjó á sekúndu.
Við þetta urðu þáttaskil í stríðinu við
að bjarga innsiglingunni.
Páll sagði að á varnargörðunum
hafi verið ákjósanleg aðstaða til að
sprauta sjó á hraunið. Storknaða
hraunið hlóðst upp og styrkti varn-
argarðinn gegn framrás hraunbráð-
innar. Eftir að amerísku dælurnar
komu var farið með lagnir inn á ný-
storknaða hraunskorpuna og sjó
dælt yfir til að flýta fyrir storknun.
Baráttan var stundum mjög tví-
sýn og ljóst að tekist var á við öfl-
ugan andstæðing, sjálf náttúruöflin.
Eldfell klofnaði og hluti þess, Flakk-
arinn, flaut á hraunstaumnum í átt
að innsiglingunni. Hluti af Eldfellinu
skreið fram og við það fór hluti efsta
varnargarðsins í kaf í vikri. Það tor-
veldaði hraunkælingu því það var
erfitt að koma vatninu í snertingu
við hraunið. Varnargarðurinn gaf sig
og hraunið rann samhliða varn-
argarðinum bæjarmegin.
Jarðýtur voru notaðar til að draga
sverar stálpípur inn á hraunið. Páll
sagði að ýturnar hafi markað slóð í
hraunskorpuna og í sprungum mátti
sjá glóandi hraunmola. Stundum
hafði slóðin færst til daginn eftir.
„Sjókælingin varð til þess að
hraunið storknaði fyrr. Þessar að-
gerðir urðu til þess að hraunið fór að
renna í suðaustur, frá kaupstaðnum,
um páskana og myndaði það sem er
kallað Páskahraun,“ sagði Páll.
Hann sagði að hraunkælingin hafi
augljóslega skilað árangri á nokkr-
um stöðum en erfiðara var að segja
til um árangurinn annars staðar.
„Við sáum árangur af varnargörð-
unum og hraunkælingunni. Það varð
tvímælalaust árangur meðfram
syðri hafnargarðinum þar sem
Sandey dældi sjó í veg fyrir Flakk-
arann. Hann fór skemmra en hann
hefði ella farið, það er alveg öruggt.
Sama var með varnargarðinn með-
fram ströndinni, hann stóðst.“
Ljósmynd/Sigurgeir Jónasson
Hraunkæling Köldum sjó var dælt á hraunið til að flýta storknun þess. Þannig var hægt að stýra eða draga úr framrás hraunsins. Reynt var að ná í allar tiltækar dælur og fengust þær hér innan-
lands og í Bandaríkjunum. Gríðarlega mikið leiðslunet var lagt að hrauninu og síðar upp á hraunbreiðuna. Einnig dældu sanddæluskip og grafskip sjó á hraunið. Myndin var tekin í apríl 1973.
Í stríði við eldgosið
- Gerð varnargarða og hraunkæling björguðu innsiglingu
Vestmannaeyjahafnar - Margt lærðist í baráttunni 1973
Morgunblaðið/Óskar Pétur Friðrikson
Vestmannaeyjar Páll Zophonías-
son var bæjartæknifræðingur 1973.