Morgunblaðið - 25.03.2021, Blaðsíða 56

56 MENNING
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 25. MARS 2021
SÓLGLERAUGU
frá Aspinal of London
LAUGAVEGI 24 - REYKJAVÍK - S. 552
SKIPAGÖTU 7 - AKUREYRI - S. 462 4646
VIÐTAL
Baldur Arnarson
baldura@mbl.is
Undanfarið hefur mikið verið rætt
um svokallaða slaufunarmenningu
(e. cancel culture) en hún afhjúpar
ýmis mörk í mannlegu félagi.
Það var meðal annars með þetta í
huga sem blaðamanni lék hugur á að
vita hvert Sigurjón Árni Eyjólfsson,
prestur og fræðimaður, telur sam-
félagið vera að stefna en hann tekur
mörg helstu álitaefni samtímans
fyrir í ritgerðasafninu Að ná áttum:
18 ritgerðir sem kom út hjá Hinu ís-
lenska bókmenntafélagi.
Ekkert eitt kerfi tekið gilt
– Hvers vegna þessi titill?
„Eftir fall Berlínarmúrsins var
heiminum ekki lengur skipt í tvö
meginsvið, austur og vestur, heldur
kom fram á sjónarsviðið marg-
breytileg samfélagsgerð. Vissulega
var litið svo á að efnahagskerfið væri
sigurvegarinn í þessum átökum milli
austurs og vesturs. Alþjóðahyggjan
og nýfrjálshyggjan urðu mótandi í
efnahagsmálum. Þetta hafði þær
menningarlegu afleiðingar að ekkert
eitt allsherjar skýringarkerfi var
tekið gilt. Póstmódernisminn varð
þá eiginlega allsráðandi og dró fram
hve brotakennd sýn mannsins á til-
veru sína var og er. Bókin er tilraun
til að greina þessa stöðu sem mið-
aldra þjóðkirkjuprestur og þá af
sjónarhóli lútherskrar guðfræði.“
Kynjafræðin síðasta stórsagan
– Þú ræðir hugmyndastrauma
samtímans. Segir m.a. að kynja-
fræðin sé eina stórsagan sem eftir er
þegar litið er yfir hugmyndasögu 20.
aldar. Hvað áttu við með því?
„Þegar maður lítur yfir umræðu
síðustu 40 ára eru fjögur viðfangs-
efni sem móta umræðuna. Fyrst ber
að nefna spurninguna um mannrétt-
indi og vægi þeirra. Í öðru lagi er
það femínisminn sem er nátengdur
mannréttindum, og svo er staða
trúarbragða í fjölmenningarsam-
félagi nútímans viss útfærsla á þess-
um spurningum. Í fjórða lagi er það
pólitískur rétttrúnaður og pópúl-
ismi. Þegar þetta er skoðað nánar
má segja að femínisminn sé eina
stóra, marglaga stefnan sem á að
sameina alla þessa þætti. Vægi jafn-
réttismála sker úr um afstöðu fólks
innan allra þessara málaflokka. Í
námum í gamla daga voru hafðir
fuglar og eins lengi og þeim vegnaði
vel var óhætt í námunni. Segja má
að jafnréttismálin og jafnræðis-
reglan hafi svipað hlutverk í nútíma-
samfélagi. Þegar réttindi fólks eru
ekki virt er það merki um eitthvað
sé ekki lagi og viðvörunarbjöllur
ættu að fara af stað.“
Kynjafræðin orðin víðfeðm
– Þú segir ekki koma á óvart að
femínisminn eða kynjafræðin skuli
eiga, líkt og aðrar stórsögur, sinn
rétttrúnað? Hvernig birtist sá rétt-
trúnaður?
„Vegna þessa mikilvæga hlut-
verks í almennri umræðu má skilja
hve víðfeðmar þessar greinar eru
orðnar, t.d. í háskólasamfélaginu þar
sem straumar og stefnur innan hans
hafa löngum verið mjög ólíkar. Í
raun er það skylda háskólasamfé-
lagsins að tryggja opna og víða um-
ræðu þar sem fjölbreytni ríkir.
Þannig sinnir háskólinn sínu gagn-
rýna hlutverki í samfélaginu og
ræktar gagnrýna og opna umræðu.
Sé það ekki gert leiðir það til ein-
hvers konar „rétttrúnaðar“, þar sem
ein útfærsla er gerð algild á kostnað
margbreytileika innan stefnunnar
og þar með samfélagsins alls.“
Kant varaði við hættunum
– Þú skrifar að líkt og í öllum rétt-
trúnaði sé gagnrýnni hugsun skipt
út fyrir hlýðni á þessu sviði. Það má
skilja að þú sért slíkum viðhorfum
mótfallinn. Hvers vegna?
„Ég hallast að sjónarmiðum
Kants, en hann lagði mikla áherslu á
sjálfræði og frelsi mannsins og var-
aði við hættunum sem grafa undan
því. Þetta birtist t.d. skýrt í frægri
tilvitnun hans um leti og rag-
mennsku sem hann sagði vera „or-
sakir þess að svo stór hluti mann-
kyns er enn fús til að ala allan sinn
aldur í ósjálfræði, þrátt fyrir að nátt-
úran hafi fyrir löngu leyst mennina
undan framandi handleiðslu. […]
Það er svo þægilegt að vera ósjálf-
ráða. Ef ég á bók sem hefur vit fyrir
mér, sálusorgara sem tekur á sig
samviskukvalir mínar, lækni sem
ákveður mataræði mitt o.s.frv., þá
þarf ég vitanlega ekkert að leggja
mig fram sjálfur. Ég þarf ekki að
hugsa, ef ég get aðeins borgað“.“
Falla í gildru móralisma
– En hvað með slaufunarmenn-
inguna (e. cancel culture)? Nú hafa
margir ríka þörf fyrir að taka þátt í
hóprefsingum á netinu gagnvart
þeim sem óhlýðnast boðskapnum,
eða gerast sekir um syndsamlegt líf-
erni. Er þetta afturhvarf til gömlu
guðfræðinnar, þegar meiri áhersla
var lögð á refsingu en fyrirgefningu?
„Þessi slaufunarmenning sem nú
er mikið til umræðu er ein birtingar-
mynd þess þegar tekið er á knýjandi
vandamálum með því að falla í gildru
móralisma. Einkenni móralisma er
að mikilvæg málefni eru sett á odd-
inn sem nauðsynlegt er að taka á, en
allt annað virðist þurfa að víkja fyr-
ir. Við þekkjum vel til slíkra átaka í
ritningunni, t.d. þegar í spekiritinu
Prédikaranum þar sem mönnum
með mjög einstrengingslega sýn á
mannlega tilveru er bent á hve
margbreytilegur veruleikinn er og
að slíkt einsýni opinberi bara að allt
sé hégómi og eftirsókn eftir vindi.
Sama er upp á teningnum í deilum
Jesú við farísea og átökum Páls við
fulltrúa lögmálshyggju í frum-
kristni. Þetta á einnig við um Ágúst-
ínus kirkjuföður og Martein Lúther
sem báðir tókust á við fulltrúa mór-
alisma síns tíma, eða eins og þeir
kölluðu það: fulltrúa verkaréttlæt-
ingar. En einkenni verkaréttlæting-
arinnar er ofuráhersla á hlýðni og
refsingu í stað náðar og fyrirgefn-
ingar sem byggist á kærleika Guðs.“
Fer ekki fram í tómarúmi
– Þú skoðar sem lútherskur guð-
fræðingur rit þekktra femínista, á
borð við Simone de Beauvoir, og
dregur fram þá þætti sem eiga sér
hliðstæðu í guðfræðilegri orðræðu.
Hvers vegna sú nálgun?
„Guðfræðileg orðræða fer ekki
fram í neinu tómarúmi. Nú á dögum
er mikið rætt um þverfaglega nálg-
un. Þegar þekktir höfundar á borð
við Simone de Beauvoir eru lesnir
kemur í ljós að þeir takast á við
sömu vandamál og guðfræðingar.
Frægt dæmi um þetta er t.d. bók
hennar Allir menn eru dauðlegir.
Þar tekst hún á við erfitt guðfræði-
legt vandamál sem er líf mannsins í
skugga dauðans og spyr hvort lífið
sé merkingarlaust án dauðans.“
– Þú skrifar að innan kynjafræð-
innar skipi útópían, eða staðleysan,
mikilvægan sess. Hvers vegna?
„Ég vil frekar taka dæmi af
dystópíu. Margaret Atwood skrifaði
fyrir mörgum árum Sögu þern-
unnar, en í henni er dregin upp
mynd af samfélagi sem stjórnað er
af fúndamentalistum sem setja sam-
félaginu öllu þröngar skorður af því
að þeir telja að það sé fólki fyrir
bestu. Staða kvenna í sögunni er
mjög erfið og undir hæl feðraveld-
isins. Merkilegt er að á mótmælum
klæðast konur oft þeim búningum
sem þernurnar í sögunni klæðast til
að undirstrika þá lýðræðisskerðingu
sem verið er að mótmæla. Þetta
sjáum við t.d. í fréttum frá Póllandi
og S-Ameríku. Þetta sýnir mikilvægi
þessarar dystópíu. Atwood hefur
skrifað aðra bók um dystópíu þar
sem taumlaus nýfrjálshyggja leiðir
til hruns alls samfélagsins. Hún er
aldrei að skapa framandi heim í sög-
um sínum, heldur að greina heiminn
sem við þekkjum þegar af eigin
reynslu. Samfélagsgreining hennar
snertir mann.“
Staðalímyndir af körlum
– Þú fjallar svo um karllægar hug-
myndir og Ritninguna: „Þar er ekki
einungis ýmislegt sem erfitt er að
heimfæra upp á feðraveldi heldur er
nær ómögulegt að greina þar
nokkra heildstæða mynd af því sem
geti talist karllægt.“ Hvers vegna
telurðu ástæðu til að taka þetta
fram?
„Til að andmæla staðalímyndum
af körlum sem sífellt er verið að tefla
fram. Myndir af karlmönnum í Ritn-
ingunni eru marglaga og flóknar og
alls ekki hægt að leggja að jöfnu við
hetjur sem komu, sáu og sigruðu.
Öðru nær. Nægir hér einungis að
huga að sögu Abrahams, Ísaks og
Jakobs eða Móse og sérstaklega
köllunarsögu hans. Raunin er sú að
spámennirnir í Gamla testamentinu
eru alltaf ófúsir að gegna hlutverki
sínu og þeir eru engar hetjur. Nefna
mætti mörg fleiri dæmi um karla í
Biblíunni sem eiga ekkert skylt við
þær hugmyndir sem nú eru áber-
andi í umræðunni um feðraveldi.“
Vernda þarf grunnréttindi
– Svo eru það mannréttindamálin.
Þú skrifar að mikilvægt sé að mann-
réttindi snúi að raunverulegum að-
stæðum fólks en séu ekki einungis
huglæg. Telurðu að mannréttinda-
barátta samtímans sé á villigötum?
Ef svo, hvernig birtist það?
„Mannréttindi snúast fyrst og
fremst um réttindi einstaklingsins
til þess að njóta þeirra réttinda sem
honum eru gefin með lífi hans.
Meginþunginn hvílir hér á frelsinu
og sjálfræði mannsins, sem felst t.d.
í tjáningarfrelsi og svo framvegis, og
getur inntak mannréttinda því varla
afmarkast við frjálst flæði fjár-
magns og alþjóðavæðingar. Grunn-
réttindi þarf að vernda og gæta að
því að þau séu ekki misnotuð.“
Haldið frá umræðunni
– Svo er það kaflinn „Fordómar
og fúndamentalismi“. Þú skrifar að
jafnvel „smæstu trúarskírskotunum
[sé] jafnað við „fúndamentalisma““,
sem sé „gert til þess að halda til-
teknum röddum frá opinberri um-
ræðu“. Hvernig birtist sú útilokun?
„Á Vesturlöndum var á síðustu
öld almennt gengið út frá vissri af-
helgun samfélagsins sem myndi
leiða til þess að trú og trúarbrögð
yrðu óþörf, þ.e.a.s. þegar menntun
og almenn velmegun jykist. Nor-
ræna velferðarkerfið var að vissu
leyti holdtekja þessarar útópíu, af-
leiðingar þessa var að trú og trú-
málum var vísað á svið einkalífsins.
Þau voru í raun nokkuð sem ekki
átti að ræða um opinberlega.
Í öfgakenndri mynd mætti orða
það svo að aðskilnaður ríkis og
kirkju átti að leiða til þess að trúin
og kirkjan væru ekki sýnileg í opin-
beru rými. Hér er trúarleg umræða
ekki tekin gild þar sem hún er hér
álitin lúta einhverjum öðrum og
óræðum lögmálum. Hættan við
þetta er að hún lokast af í þröngum
hópum og það getur jafnvel leitt til
þess að almennt sé farið að líta á
trúarlega umræðu undir formerkj-
um „fúndamentalisma“. Vesturlönd
standa því algerlega ráðalaus gagn-
vart trúarlegri umræðu þegar hún
kemur með fullum krafti aftur inn á
hinn pólitíska vettvang og þá ekki
aðeins í alþjóðlegu samhengi heldur
einnig í tengslum við innanríkismál.“
Veitir einfalda heimsmynd
– Þú skrifar um „afhelgað fjöl-
hyggjusamfélag“ nútímans og um
aðdráttarafl fúndamentalisma í
óreiðukenndum heimi. Hvernig birt-
ist þetta? Er þetta áhyggjuefni?
„Jesús sagði að maðurinn lifði
ekki á brauði einu saman. Maðurinn
þarfnast andlegrar næringar. Þegar
öll mál eru skilgreind beint eða
óbeint sem efnahagsmál er þessi
þörf ekki virt. Maðurinn þarf þá að
leita sér samfélags sem snýst um
einhver gildi sem veita lífsfyllingu.
Ef samfélagið býður ekki upp á það
með öflugu menningarstarfi sem
kristindómurinn er hluti af, þá af-
hendir ríkisvaldið þetta svið hópum
sem ráða illa við það en veita fólki
skýra og einfalda heimsmynd í þver-
stæðukenndum heimi. Full ástæða
er til að hafa áhyggjur af þessari
þróun.“
– Þú fjallar um trúarlegt og hug-
myndafræðilegt kennivald. Er ekki
ljóst, af framansögðu, að við höfum
djúptæka þörf fyrir að lúta kenni-
valdi og erum þá ósjaldan reiðubúin
að setja gagnrýni til hliðar, svo við
föllum betur að hópnum?
„Við aðhyllumst vissar kenningar,
stefnur og strauma, af því að þær
hafa sannað sig í skýringargildi sínu.
Þetta eru greiningartæki og hagnýt
fyrir daglegt líf. Kennivald slíkra
kerfa byggist á því að þau reynast
vel. Maðurinn heldur í það sem
gagnast honum. Á þeim grunni segir
hann „við höfum alltaf gert þetta
svona“. Þannig öðlast hugmyndir
kennivald, sem sanna sig í reynslu
fólks í lifandi samtali og stöðugri
endurskoðun. Þegar þetta samtal á
sér ekki stað eða það er hindrað með
röksemdafærslum eins og þeim: „þú
verður að vera hluti af hópnum, þú
átt ekki að rugga bátnum“ o.s.frv.,
þá er hætta á ferð,“ segir Sigurjón.
Leiðarvísir á tímum útilokunar
- Sigurjón Árni Eyjólfsson kryfur mörg helstu álitaefni samtímans í ritgerðasafninu Að ná áttum
- Slaufunarmenningin sé afturhvarf til móralista - Uppgangur fúndamentalista sé áhyggjuefni
Ljósmynd/Kristinn Ingvarsson
Prestur Sigurjón Árni Eyjólfsson hefur köllun til skrifta.