Morgunblaðið - 25.03.2021, Side 58

AF BÓKUM
Sölvi Sveinsson
„Núpsskóli í Dýrafirði, Ungmenna-
og héraðsskóli 1907-1992“ eftir Aðal-
stein Eiríksson fv. skólameistara er
viðamikið rit sem Hollvinir Núps-
skóla gáfu út 2017 þegar öld var liðin
frá stofnun skólans og tíu árum bet-
ur, hnausþykk bók, 424 bls. í stóru og
snotru tvídálkabroti þar sem eiginleg
saga skólans er sögð á 318 bls. Nem-
endatal (eftir AE og Pétur Garð-
arsson) með ótal myndum af skóla-
spjöldum þekur um 100 síður og
kennaraskrá skól-
ans (eftir Ástu
Valdimarsdóttur)
4 bls.; loks eru til-
vísanir og skrár.
Ótal myndir og
teikningar lýsa
bókina sem er fal-
lega gerð úr
garði. Af skóla-
spjöldunum brosa
til mín skólasystkin úr MA og HÍ,
vinir og kunningjar frá ýmsum ævi-
skeiðum. „Þú hér?“ í svarthvítu frá
fyrri árum í alls konar samhengi. Það
er veröld skólaspjaldanna sem jafn-
an eru hálfgerð opinberunarbók.
Hér er rakin almenn skólasaga
landsins frá öndverðu á skilmerki-
legan hátt og raunar með skarpari
hætti en í ýmsum greinargerðum;
kjarni máls birtur með margvís-
legum töflum og annarri myndrænni
túlkun; fróðlegt er þar að sjá hvernig
timarit.is gagnast til þess að rann-
saka umræður um skólamál, draga
orðanotkun hvers tímaskeiðs upp úr
djúpinu með ýmsum afhjúpandi blæ-
brigðum. Í bókinni eru ótal gröf,
súlurit, töflur, línurit o.fl. til
skýringarauka og blasir við að mikl-
ar rannsóknir búa að baki á „inn-
viðum“ eins og það heitir núna. Hér
má nefna samantekt um náms-
framboð í skólum og hlut hverrar
greinar, íbúafjölda fyrir vestan o.v.,
efnahag, nemendafjölda og skiptingu
þeirra eftir búsetu, fjölda í tíð hvers
skólastjóra, meðalaldur, fjárveit-
ingar til einstakra skóla og sem hlut-
fall af fjárlögum, svo einungis fátt
eitt sé talið. Þannig liggur fyrir
samanburður við aðra landshluta
o.s.frv. sem setur sögu Núpsskóla í
Núpsskóli í Dýrafirði – Veröld sem var
Héraðsskólinn Nýi Núpsskólinn í Dýrafirði upp steyptur, gamla skólahúsið aftar. Skólinn var settur fyrst í nýja
húsinu í október árið 1932. Um 3.700 nemendur stunduðu nám við skólann þá áratugi sem hann var starfræktur.
miklu víðara samhengi en ella hefði
verið. Víða hefur verið leitað heim-
ilda og þær excel-eraðar af dæma-
fárri hugvitssemi og leikni, hvergi
sér nokkurn vott skemmri skírnar;
þarna liggja upplýsingar sem varða
skólasögu alls landsins og eiga raun-
ar nokkra hlutdeild í almennri sögu.
Í þessum köflum flýtur með áhuga-
verð og lýsandi greinargerð um
hugtakanotkun: skólamál voru í
deiglu og orðaforði um menntun ekki
á hvers manns vörum; almúgaskóli,
alþýðuskóli, barnaskóli, gagn-
fræðaskóli. Hvað skyldi skólinn
heita? Áttu virkilega öll börn að fara
í skóla? Hvurslags er þetta eiginlega!
Húsmæðraskólar og bændaskólar
sigla með þegar þeir tengjast um-
ræðunni.
Margar úrtöluraddir heyrðust
jafnan þegar almenna menntun bar á
góma undir lok 19. aldar og við upp-
haf hinnar 20. og ýmsir höfðu horn í
síðu lærða skólans í Reykjavík, töldu
hann afturhaldssaman – skólinn væri
einungis til að unga út embætt-
ismönnum sem mörgum var í nöp
við; sumir þeirra þágu laun sín bein-
línis úr höndum alþýðu manna í
kvöðum eða aurum, dagsverki eða
lambseldi, fiski í fjöru. Fróðlegt er að
lesa umræður á alþingi um mennta-
mál og kallast þær sannarlega á við
ýmsa aðra málaflokka á sömu þing-
um, svo sem um lausn vistarbands-
ins, fátækramál (eins og framfærslu-
mál hétu) o.fl. Þingmenn sem beittu
sér fyrir atvinnufrelsi, réttindum
kvenna, aukinni menntun (Skúli
Thoroddsen, Páll Briem o.fl.) áttu
víða ekki upp á pallborðið. Þumal-
fingursreglan var sú að konung-
kjörnir þingmenn voru hallir undir
frelsi í atvinnumálum, en andvígir
þjóðfrelsismálum, þjóðkjörnir þing-
menn á öndverðum meiði.
Menntahroki er ekki nýr
Grundtvig er gert nokkuð hátt
undir höfði í frásögninni enda höfðu
forkólfar Núpsskóla fullt traust á
danska uppreisnarklerkinum.
Lýðháskólar voru ær og kýr Grundt-
vigs sem vildi mennta ungmenni,
vekja með þeim stolt fyrir þjóðerni
sínu og sjálfstæði, ekki endilega leiða
þau til prófs (sem ýmsir vildu orða
síðar meir að leiða til höggs þegar
landsprófið skildi milli feigs og
ófeigs). Guðmundur Hjaltason stóð
fyrir merkilegri skólastofnun í anda
Grundtvigs á Akureyri en var kveð-
inn ómaklega niður að mér sýnist og
rakið er í ritinu; menntahroki er ekki
nýr af nálinni. Sigurður Þórólfsson
var allt í öllu í Hvítárbakkaskóla og
sr. Sigtryggur Guðlaugsson á Núpi,
báðir heitir hugsjónamenn ásamt
Guðmundi. Hér er lýst þessari til-
raunastarfsemi sem bar upp á sker.
Lýðháskólar hafa ekki náð hylli hér-
lendis miðað við nágrannaþjóðir á
Norðurlöndum. Íslendingar eru svo
sólgnir í próf og aftur próf, einkum
samræmd, ekki kannski í frum-
bernsku en litlu síðar. Oft eru for-
eldrar talsmenn prófanna – jafnvel
þótt kerfið hrynji eða hrapi hvað eftir
annað eins og stjarna í hvolfinu þeg-
ar nemendur ganga til rafrænnar
skoðunar á 21. öld. Dauft bergmál frá
Menntamálastofnun og hinu háa
ráðuneyti þegar rykið leggst.
Árið 1907 tóku gildi lög um
skólaskyldu 10-14 ára barna og í
raun lauk henni með fermingu og lít-
ið framboð á skólagöngu eftir það
fyrir ungdóminn. Guðmundur Finn-
bogason á hryggjarstykkið í þessari
löggjöf sem best hefur verið und-
irbúin af hálfu alþingis síðan það var
endurreist, framsækin og í kallfæri
við kröfur nýsprottins þéttbýlis –
niðurstaðan að vísu ekki alveg eins
og Guðmundur vildi en lögin marka
þó upphaf nútíma skólahalds,
fræðsluskyldu og skólaskyldu. Ung-
mennaskólinn sem sr. Sigtryggur
efnaði í á Núpi 1907 með Kristni
bróður sínum o.fl. var fyrir eldri
nemendur og var í raun jafnmikill
lýðháskóli og Hvítárbakkaskólinn í
Borgarfirði sem löngum hefur verið
nefndur sem nánast eini slíki skólinn
á landinu á sinni tíð, stofnaður 1905;
áhersla á sögu og móðurmál hliðstæð
í báðum skólum en það voru kjarna-
greinar að mati Grundtvigs, um og
yfir 40% af náminu á Núpi undir
stjórn sr. Sigtryggs en yfirferðin
ekki miðuð við próf. Markmiðin voru
viðhorfabundin, ekki háð þekkingu,
en tengd guði með sínum hætti í
huga sr. Sigtryggs. Straumhvörf
urðu í Dýrafirði þegar lög um hér-
aðsskóla voru sett 1929 og Núpsskóli
varð einn þeirra; ungmennaskólinn
breyttist þá í héraðsskóla og sr. Sig-
tryggur lét af skólastjórn, saddur
starfsdaga þótt hann lifði lengi eftir
það; líf er að loknu djobbi, eins og nú
er viðkvæðið! Jónas á Hriflu taldi að-
lögun Núpsskóla í héraðsskólalögin
rökrétt framhald ungmennaskólans
og kallaði hann elsta héraðsskólann.
Árið 1930 voru sett lög um gagn-
fræðaskóla, síðar komu ný fræðslu-
lög 1946, m.a. um landspróf, ný
grunnskólalög 1974 o.fl. sem allt er
tíundað og sett í skynsamlegt sam-
hengi.
Skólana dagaði uppi
Saga sr. Sigtryggs og Kristins
búfræðings bróður hans er sögð,
báðir eldhugar frá fátæku heimili í
Eyjafirði, en spjöruðu sig til mennta,
Kristinn „praktískari“ eins og það
hét á þeirra tíð, keypti Núp 1895.
Eiginkonur beggja koma við sögu og
liggja þær ekki óbættar hjá garði í
bókinni. Synir sr. Sigtryggs og
Hjaltlínu seinni konu hans urðu báð-
ir landsþekktir menn, Hlynur veð-
urfræðingur og Þröstur skipherra.
Um svipað leyti og héraðsskólar
tóku til starfa urðu íbúar í þéttbýli í
fyrsta sinn fleiri en í sveitum lands
og fluttust þó sífellt fleiri á mölina
með hverju ári. Nýju skólarnir áttu
að veita bændum viðspyrnu en hjól
tímans snerust þeim öndvert að sólu,
mæðiveiki, kreppa o.fl., en svo kom
„blessað stríðið“ 1939 og breski her-
inn birtist 1940 og vantaði sárlega
menn í vinnu sem kunnu að grafa
skurð. Líka ofan í þá aftur, að sagt
var.
Merkilegt er í skólasögunni að
með lögum var börnum í sveit mæld-
ur mánuði skemmri skólatími en í
kaupstöðum, bæði vegna þess að þau
voru vinnuafl en ekki síður vegna
þess að margir töldu sveitalífið svo
gefandi og glæðandi að börnin þyrftu
ekki að sitja jafnlengi yfir skólabók-
um. Það kom því eins og köld vatns-
gusa framan í samfélagið þegar
kaupstaðarbörnin spjöruðu sig betur
í samræmdum lestrarprófum eftir að
þau voru tekin upp; urðu hluti af
fullnaðarprófi 1929 og aukin 1934.
Ný lög um héraðsskóla voru sett
1940 en komu fyrir lítið. Segja má að
alla héraðsskólana hafi dagað uppi
vegna þess að upprekstrarsvæði
þeirra skiluðu sífellt færri nem-
endum úr heimahögum í hús þrátt
fyrir margvíslega viðleitni og við-
spyrnu. Núpsskóli lognaðist út af
1992, Reykir í Hrútafirði fengu nýtt
hlutverk, Laugar í Reykjadal eru nú
almennur framhaldsskóli og sækir
marga nemendur af fjarlægum af-
réttum, en skólarnir á Eiðum, í Skóg-
um og Reykholti og á Laugarvatni
voru lagðir niður eftir að ýmiss konar
bjargráð urðu sem reykur einn.
Fjörlega skrifuð
Hér er einungis stiklað á
stærstu steinum í bókinni. Frásögnin
er skorinorð og víða komist fjarska
vel að orði og bókin einkar læsileg;
minningar höfundar frá eigin skóla-
vist og kennslu eru hlýlegar. Ég
ákvað setja vesturferð á dagskrá eft-
ir að hafa lesið bókina og gerði það
þó ekki fyrr en sumarið 2019 og vegir
holóttir. Gönguferðin um Skrúð
stendur upp úr.
Bókin um Núpsskóla á erindi til
allra sem hafa pínulítinn áhuga á
skólamálum og landsins sögu, hún er
til minnis um líf sem var en nú er
bara annars staðar. Hún er fjörlega
skrifuð af áhuga og virðingu og hvar-
vetna skynjar lesandi lifandi áhuga
sögumanns sem slær persónulegar
nótur á píanó minninganna þegar
hann lyftist í sætinu. Ef bókin er ekki
uppseld þá legg ég til að landsfeður
og lausnarlið bregði undir sig betri
fætinum og sæki sér eintak!
»
Frásögnin er skor-
inorð og víða komist
fjarska vel að orði og
bókin einkar læsileg;
minningar höfundar frá
eigin skólavist og
kennslu eru hlýlegar.
58 MENNING
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 25. MARS 2021