Morgunblaðið - 26.11.2021, Side 51

51
MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 26. NÓVEMBER 2021
Jólaþorp undirbúið Jólaþorpið í Hafnarfirði verður opnað í kvöld og voru starfsmenn bæjarins önnum kafnir við undirbúning í gær. Einnig verður kveikt á jólatré á Thorsplani í dag.
Eggert
Tímatal okkar
manna er með ólíkum
hætti og hefur hver sitt
viðmið. Hið hefð-
bundna ár, almanaks-
árið á Vesturlöndum,
miðast við 1. janúar.
Skólaár byrjar í ágúst-
september. Bókhaldsár
hefur sínar reglur. Og
þannig mætti lengi
telja. Alveg eins er það
með kirkjuna. Hún hefur sitt kirkju-
ár. Kirkjuárið mótar allt starf hennar
og hátíðir kirkjuársins eru eins og
mælistikur eða vörður á leið hins
kristna manns í gegnum ár og daga
lífsins.
Alls staðar gera menn sér glaðan
dag og halda hátíðir með reglulegu
millibili. Það er reyndar merkilegt
með hátíðir ársins hvað þær geta
aukið lífshamingjuna og lyft fólki upp
úr gráma hversdagsleikans. Þannig
hefur það alltaf verið þótt auðvitað
fylgi hátíðunum erf-
iðleikar og vandamál
eins og öllu öðru í
mannlífinu. Til dæmis
kostnaður. Og stundum
óhóf. Því vandamálin
snúa oftar en ekki að
okkur sjálfum fremur
en hátíðunum. Gleðin
sem hátíðin færir miss-
ir marks þegar við ætl-
um okkur of mikið –
þegar umbúðirnar
verða aðalatriðið en
innihaldið gleymist.
Segja má að árið sé rammað hátíða-
höldum. Jól, páskar og 17. júní eru
dagar sem við miðum við í hinu dag-
lega lífi. Síðan eru margar aðrar há-
tíðir sem minna fer fyrir hjá sumum
en aðrir gera meira úr. Það að halda
hátíð er ekkert einsdæmi hjá okkur
Íslendingum heldur er það sama upp
á teningnum hvert sem litið er á
byggðu bóli.
Hátíðirnar tengjast oftar en ekki
ríkjandi trúarbrögðum á hverjum
stað eða menningarsvæði þótt merk-
ing þeirra sé oft flókin og margþætt
þegar kafað er undir yfirborðið. Þar
má gjarnan finna gömul minni fornra
trúarhugmynda eða þjóðsagna sem
blandast saman við ný og skapa hefð-
ir og atferli sem við ef til vill skiljum
ekki sjálf fullkomlega en tökum samt
þátt í af gleði og ánægju. Þannig er
ljósahátíðin ein aðalhátíð hindúa,
föstumánuðurinn múslíma og hanúk-
kahátíðina halda gyðingar um jóla-
leytið. Alveg eins og árinu er skipt
niður í ákveðna daga, vikur og mán-
uði, sem hver ber sitt nafn og sín ein-
kenni, skiptir kirkjan árinu eftir
ákveðnum þemum sem tengjast sögu
kirkjunnar og kristinnar trúar. Kall-
ast þetta kirkjuár og miðast það við
sunnudaga. Fyrsti sunnudagur
kirkjuársins er fyrsti sunnudagur í
aðventu, haldinn fjórum sunnudög-
um fyrir jól. Þá tekur við jólahátíðin,
síðan þrettándinn og sunnudagar eft-
ir þrettánda. Að þeim loknum hefst
fastan sem er undirbúningstími fyrir
páskana. Eftir páska taka við sunnu-
dagar eftir páska, þá uppstigningar-
dagur, hvítasunna og síðan þrenning-
arhátíð, en flestir eru sunnudagarnir
eftir þrenningarhátíð eða allir sunnu-
dagar frá byrjun júní og til fyrsta
sunnudags í aðventu þegar nýtt
kirkjuár hefst. Hver sunnudagur hef-
ur sitt heiti og sínar áherslur og
hvert tímabil kirkjuársins hefur eft-
irfarandi liti sem sitt einkenni:
Fjólublár: Aðventa og fasta, tákn
föstu og iðrunar. Einnig til sem blár í
skandinavísku kirkjunum
Hvítur, gulur, gylltur: Páskar og
jól, allraheilagramessa, tákn hátíðar
og gleði.
Svartur: Föstudagurinn langi,
tákn sorgar.
Rauður: Stefáns dagur frumpísl-
arvotts (annar í jólum), hvítasunna,
tákn baráttu trúarinnar, píslarvotta
og heilags anda.
Grænn: Sunnudagar eftir þrenn-
ingarhátíð, sunnudagar eftir þrett-
ánda, tákn sköpunar og gróanda í
trú.
Kirkjuárið hverfist í kringum
stóru hátíðirnar þrjár, jól, páska og
hvítasunnu, en margar smærri hátíð-
ir er að finna á kirkjuárinu. Reyndar
er kirkjuárið nokkuð ólíkt á milli
kirkjudeilda. Til að mynda eru ekki
sömu áherslur hjá kaþólsku kirkj-
unni og þeirri lútersku svo dæmi sé
tekið. En kjarninn er sá sami.
Kirkjuárið hefur líka tekið breyt-
ingum innan kirkjudeildanna. Til
dæmis eru ekki nákvæmlega sömu
áherslur í sænsku þjóðkirkjunni og
þeirri íslensku þótt hvor tveggja sé
lútersk þjóðkirkja. Áður fyrr þekktu
allir Evrópubúar þessar hátíðir, nú
er allt að breytast og flestir hafa fyrir
löngu gleymt hvað hinar minni hátíð-
ir standa fyrir, og jafnvel því að þær
séu til. Hið sama á við um marga aðra
daga kirkjuársins þótt stærri séu. Ég
hitti oft fólk sem veit ekkert hvers
vegna við höldum pálmasunnudag,
skírdag, páska, hvítasunnu eða jafn-
vel jólin. Afleiðingin er að dagarnir
og árið missa lit sinn og margbreyti-
leika og fátt er eftir nema grámi
hversdagsins og svartir föstudagar.
Eftir Þórhall
Heimisson » Alveg eins og árinu
er skipt niður í
ákveðna daga, vikur og
mánuði, sem hver ber
sitt nafn og sín einkenni,
skiptir kirkjan árinu eft-
ir ákveðnum þemum.
Þórhallur Heimisson
Höfundur er prestur.
thorhallur33@gmail.com
Gleðilegt nýtt kirkjuár
Mánudaginn 14. nóv-
ember sl. var fluttur á
„Rás 1“ þáttur í röðinni
„Orð af orði“ í umsjón
málfarsráðunautar
Ríkisútvarpsins.
Hljóðupptöku má
heyra á vef útvarpsins.
Var þar m.a. fjallað um
„kyn starfsheita og
þeirra persónu-
fornafna sem notuð eru
með þeim“ og sagt að þegar talað
væri um einstakan kvenkyns ráð-
herra eða kvenkyns lögreglustjóra
væri „erfitt að halda því fram“ að
nota ætti persónufornöfn í karlkyni
af því að starfsheitin væru í karlkyni
þótt rétt væri að nota karlkynið þeg-
ar talað væri almennt um slíka emb-
ættismenn. Þá var sagt að oftast
væri málfræðikynið talið „rétt-
hærra“ en raunkynið og dæmi nefnd
um það. „Málhreinsunarmenn“
væru margir þeirrar skoðunar að
fortakslaust ætti að fara eftir mál-
fræðikyni og hafa samræmi í kyni
nafnorðs og orða sem vísa til þess
jafnvel þótt það stangaðist á við
raunkynið. Hinum færi þó líklega
fjölgandi sem létu sig
málkynið einu gilda,
miðuðu við raunkynið
og segðu hún, iðnaðar-
og viðskiptaráðherra,
eða hún, utanríkis-
ráðherra, þegar þannig
stæði á um þessi emb-
ætti.
Næst var lesið úr
234. kafla Ólafs sögu
helga. Í upphafi kafl-
ans er kynnt til sög-
unnar kona sem batt
um „dals-hríðar spor“
manna eftir Stiklarstaðaorrustu,
eins og Þormóður skáld orðar það.
Er vikið að henni með pfn. hún en
síðar er talað um lækni og þá ótví-
rætt átt við hana. Eftir það er ýmist
talað um hana sem lækni eða með
fornafninu hún. Í þættinum var lagt
út af kaflanum og hann sagður
geyma dæmi um það „misræmi“ sem
fælist í því að „skipa raunkyni ofar
málfræðikyni“. Væri þessi prentaði
texti orðréttur eftir handritinu væri
hann vísbending um að „þetta mis-
ræmi hafi verið til í málinu frá örófi
alda“. Ef til vill væri tímabært að
láta af einstrengingshætti um þetta
tiltekna málfræðiatriði, sleppa tök-
um á stífri málhreinsunarstefnu og
laga málið að „breyttum þjóðfélags-
aðstæðum“. Til þess að tungan gæti
lifað af þyrfti hún að vera sveigjan-
leg. Þau rök að tiltekin atriði í því
mættu ekki breytast væru „ekki
haldbær“ og gætu „staðið í vegi fyrir
eðlilegri þróun málsins“.
Alveg hefði nú verið óþarft fyrir
ráðunautinn að gera þennan fræði-
mannlega fyrirvara um textann. Í
byrjun hans er kona nefnd til sög-
unnar. Fullkomlega eðlilegt er í
framhaldinu að vísa til hennar með
persónufornafninu hún þótt síðar í
textanum sé konan sögð læknir.
Þetta var eðlilegt mál á ritunartíma
sögunnar og er einnig eðlilegt nú-
tímamál.
Vangaveltur málfarsráðunaut-
arins um það að laga þurfi málið að
breyttum aðstæðum, gera það
sveigjanlegra og að víkja til hliðar
vissum málfræðiatriðum í því, s.s.
reglunni um samræmi kyns, og
væntanlega einnig tölu, til þess að
ekki bitni á „eðlilegri þróun“ málsins
eða það deyi út, eru órökstuddar og
harla óljósar. Hverjar eru nú þær
„breyttu þjóðfélagsaðstæður“ sem
kalla á slíkar málbreytingar? Eru
þær ekki bara hópurinn fámenni
innan og utan útvarpsins sem sam-
sinnir ráðunautnum í þessum efnum.
Hann segir íslensku vera dauða-
dæmda verði ekki farið að þessum
ráðum hans. Einhverjir kynnu þó að
halda því fram að þessi ráðagerð
hans gæti ekki annað en flýtt fyrir
dauða hennar.
Íslenska er mikið beygingamál,
eins og allir vita, með sín þrjú mál-
fræðikyn, tvær tölur, fjögur föll og
mætti svo áfram telja. Eðlilega þarf
beygingarlegt samræmi að vera
milli orða í setningum og á milli
setninga bæði um kyn og tölu. Ekki
er sagt tuttugu og ein konur heldur
tuttugu og ein kona. Málfars-
ráðunauturinn þarf ekki að gera ráð
fyrir því að málfræðikyn sé „rétt-
hærra“ eða því „skipað ofar“ raun-
kyni. Stýringin sem hér er á ferðinni
er einfaldlega kerfisbundin nauðsyn
málsins. Rétt er að hugleiða hvað af
hlytist ef þetta kerfi veiklaðist um
leið og hugað er að því grundvallar-
atriði málsins að málfræðikyn og
raunkyn eru ekki það sama. Geri
menn það ekki lenda þeir í ógöngum
eins og ráðunauturinn sem virðist
halda að málfræðibeygingar hafi
eitthvað með innkirtla fólks að gera.
Samkvæmt 1. gr. núgildandi laga
um Ríkisútvarpið nr. 23, 2013 skal
það m.a. leggja rækt við íslenska
tungu, menningu, sögu og arfleifð. Í
því felst að allt málfar í útvarpinu
skal vera á góðri íslensku með góð-
um framburði. Í málfarsstefnu út-
varpsins 1985 sagði að vandað mál
fælist m.a. í réttum beygingum. Nú
hefur útvarpinu, á ábyrgð málfars-
ráðunautarins, verið sett ný stefna
sem brýtur gegn ákvæðinu eins og
sýnt var fram á hér í blaðinu (22. júlí
2021: Nýlenska Ríkisútvarpsins).
Þar kom fram að málstýringarhreyf-
ing hefði hreiðrað þar um sig að baki
ráðunautnum sem hefði sett sjálfum
sér erindisbréf. Vísast er „Orð af
orði“ hluti af erindi hans í útvarpinu.
Hann hefur lengi lagt að starfsfólk-
inu að viðhafa tilbúið, „kynhlutlaust“
málfar sem er til þess eins fallið að
valda usla í beygingamáli eins og ís-
lensku. Hann hefur þó reynt að bera
þetta af sér en nú höfum við fengið
að heyra áróður hans gegn beyg-
ingakerfinu. Með málfarsstefnunni
og framgöngu hans hefur útvarpið
gerst málvargur í stað þess að vera
málverndari. Ég og fjölmargir aðrir
hlustendur útvarpsins hljótum að
spyrja: Er ekki nóg komið, útvarps-
stjóri og menntamálaráðherra?
Eftir Pétur
Guðgeirsson » Geri menn það ekki
lenda þeir í ógöng-
um eins og ráðunaut-
urinn sem virðist halda
að málfræðibeygingar
hafi eitthvað með inn-
kirtla fólks að gera.
Pétur Guðgeirsson
Höfundur er fv. héraðsdómari.
petrus@visir.is
Læknirinn á Stiklarstöðum