Fréttabréf Ættfræðifélagsins - 01.09.2021, Blaðsíða 3

Fréttabréf Ættfræðifélagsins í september 2021
http://www.ætt.is aett@aett.is3
Samantekt: Guðfinna Ragnarsdóttir
Kolviðarhóll
Hannes Hafstein, Einar Benediktsson, Grímur
Thomsen, Sigurður Breiðfjörð, Willard Fiske,
Daníel Bruun, baróninn á Hvítárvöllum og sjálf-
ur Danakonungurinn Friðrik VIII, allir voru þeir
gestir á Hólnum eins og Kolviðarhóll var oftast
kallaður. Ekki má heldur gleyma förumönnunum
sem einnig voru frægir á sinn hátt: Jón Repp,
Guðmundur dúllari, Eyjólfur ljóstollur og Símon
Dalaskáld. Öllum var vel tekið og fengu mat og
gistingu, hvort sem þeir áttu peninga til þess að
greiða með eða ekki. Suma þurfti að grafa úr
skafli eða drösla heim örmagna, Hellisheiðin og
Svínahraunið reyndust mörgum erfið. Þetta gilti
um alla gestgjafana á Hólnum, enda gekk rekst-
urinn misvel, allt frá því fyrsta sæluhúsið undir
Hellisskarðinu reis árið 1844.
Þegar farið var forðum úr Árnessýslunni vest-
ur yfir heiðar, var lengst af um þrjár leiðir að velja.
Syðsta leiðin var yfir Grindaskörð, milli Selvogs og
Hafnarfjarðar. Miðleiðin var yfir Ólafsskarð, sem lá
austan Geitafells í Þrengslum, en lang algengast var
að fara yfir Hellisheiðina. Sú leið er um 35 km og var
talin tæp þingmannaleið. Þar má enn sjá götur sem
járnslegnir hesthófarnir hafa markað í hraunið, sum-
ar svo djúpar að þær ná manni í ökla, eða allt að 20
sm. Enginn veit hvenær fyrst voru hlaðnar vörður yfir
Hellisheiðina, en þeirra er fyrst getið 1703. Gamli
þjóðvegurinn sker núverandi þjóðveg og það er gam-
an að hugsa til þess að stór hluti af þessari gömlu leið
er enn varðaður. Oftast voru 60-80 faðmar á milli
varðanna, eða 115-150 m.
Margir kunna vísuna um vörðurnar og hlutverk
þeirra:
Kerling ein á kletti sat
kletta byggði stræti.
Veginn öllum vísað gat
var þó kyrr í sæti.
Á Hellisheiðinni mun ekki hafa verið neitt
húsaskjól að finna fyrr en 1830, þegar Þórður bóndi
á Tannastöðum í Ölfusi hlóð byrgi eða kofa uppi á
heiðinni, sem enn stendur, og við þekkjum sem
Hellukofann. Hann er mikil listasmíð og enn í besta
ástandi. Hann er eins og nafnið gefur til kynna alfarið
byggður úr hraunhellum og er þakið einnig stór hraun-
hella. Hann er tæpir tveir m á hvorn veg og tveir m til
lofts. Þar geta 4-5 menn sofið. Hann mun hafi verið
byggður á svipuðum stað og gamla „Biskupsvarðan“.
Hún var ævafornt mannvirki, um sex fet á hæð, kross-
hlaðin, þannig að menn og hestar gætu fengið skjól
fyrir vindum úr nær öllum áttum. Biskupsvarðan stóð
fram á 19. öld, en henni var ekki haldið við, og var að
lokum að hruni komin. Grjótið úr vörðunni var svo
notað til þess að byggja Hellukofann. Hann var frið-
aður 1. janúar 1990.
Elsta heimild um sæluhúskofa í námunda við
Kolviðarhól er eftir Hálfdán Jónsson lögréttumann, í
lýsingu Ölfushrepps frá 1703. Þar er minnst á sæluhús
á Hvannavöllum (nú Bolavöllum) og segir þar svo:
„Á norðanverðum Hvannavöllum, stendur sæluhús
(ei langt frá veginum) svokallað, hverju allt til þessa
tíma Ölvesbyggjarar hafa uppi haldið, vegfarandi
fólki harla nauðsynlegt á vetrartímum til innivistar,
er og lofsvert að þetta sæluhús ei niður falli.“
Þetta hús stóð í nánd við Húsmúla og gæti það
örnefni bent til þess að þar hafi hús staðið allt frá
fyrstu öldum byggðar og verið ævafornt ferða-
mannaskýli. Þetta sæluhús var um einn og hálfan km
norðnorðvestan við Kolviðarhól.
Sveinn Pálsson náttúrufræðingur minnist á þetta
sæluhús, hátt í öld síðar, árið 1793, og segir að margir
hafi dáið í þessum kofa, örmagna af hungri og kulda.
Grjótbálkur og gluggabora
Jón Vídalín lýsir smæð manna í skammdegismyrkri
og hríðarkófi vel í vísu sinni:
Fyrir þreyttum ferðasegg
fölskvast ljósin brúna,
ráði guð fyrir odd og egg,
ekki rata ég núna.
Skammt frá kofanum var dálítil tjörn, nefnd
Hellukofinn, sem enn stendur á miðri heiðinni, var reist-
ur um 1830. Hann er mikil listasmíð.