Fréttabréf Ættfræðifélagsins - 01.09.2021, Qupperneq 14

14http://www.ætt.is
Fréttabréf Ættfræðifélagsins í september 2021
aett@aett.is
Sogið er einnig lindá, og það á upptök sín í
Þingvallavatni. Það undarlega er að það streymir
fram úr vatninu með 110 m3/sek, með viðkomu bæði
í Úlfljótsvatni og Álftavatni. Í Þingvallavatn renna
samt aðeins fimm rúmmetrar úr Öxará og einhverjir
smálækir í Grafningnum. Samt tæmist Þingvallavatn
ekki! Ástæðan er að leysingavatn úr Langjökli, heilt
Sog, streymir fram neðanjarðar gegnum gropið og
holótt hraunið. Margir telja að Ölfusárnafnið hafi
áður náð alla leið upp í Þingvallavatn sem þá kallaðist
Ölfusvatn eða Ölfossvatn. Sogsnafnið er hvergi að
finna í Landnámu. Sogið er vatnsmesta lindá lands-
ins. Það rennur svo í Hvítá undir Ingólfsfjalli og sam-
an mynda þær Ölfusá. Oftast má sjá þar skörp skil
milli jökullitaða vatnsins í Hvítá og blátærs vatnsins
í Soginu.
Apavatnsför
Sogið kemur einnig við sögu árið 1238 í s.k. Apa-
vatnsför. Sú för hafði afdrifaríka þýðingu fyrir yf-
irráðin yfir Íslandi og síðar fyrir sjálfstæði landsins.
Þar áttust við tveir voldugustu höfðingjar á Íslandi,
þeir Sturla Sighvatsson og Gissur Þorvaldsson. Sturla
var þá valdamesti höfðinginn og keppti um völdin við
Gissur, fyrirliða Haukdæla, sem var valdamesti mað-
ur í Árnesþingi. Sturla stefndi Gissuri til sín að Neðra-
Apavatni og hittust þeir á flöt sem enn þann dag í
dag heitir Stefnuvöllur. Þeir hittust á Stefnuvellinum
á Hvítasunnudag 1238, Þá var vora best segir í
Sturlungu.
Báðir vildu ná yfirráðum yfir Íslandi með
Noregskonung að bakhjarli. Þá var yfirgangur og ofsi
Sturlu sem mestur. Hann óttaðist að Gissur yrði sér
erfiður ljár í þúfu og stefndi honum því til sín. Sturla
var með mikið herlið, 3-400 manns, þar á meðal var
frændi hans, sagnaritarinn Sturla Þórðarson, sem lýst
hefur þessum fræga atburði í Sturlungu. Gissur hafði
aðeins 40 manns með sér. Sturla bað menn Gissurar að
leggja niður vopnin. Þeir brugðu við hart „og brotn-
uðu spjótsköft þeirra sum“, segir í Sturlungu.
Þessi setning varð allt í einu raunveruleg, einn
sumardag 1960, þegar Sigurlín Grímsdóttir, yngsta
heimasætan á Neðra-Apavatni, þá 6 ára gömul, rak
fótinn í eitthvað hart í kartöflugarðinum í útjaðri
Stefnuvallar. Kom þar upp spjótsoddur, ryðgaður
mjög og forn. Hann er nú á Þjóðminjasafninu.
Það er erfitt að bera brigður á frásögn Sturlungu
með þessa staðreynd við höndina.
Sagan segir að Sturla hafi síðan látið Gissur
sverja sér trúnaðareið þar sem hann lofaði því að
fara utan. Gissur sór eiðinn, síðan riðu þeir saman að
Álftavatnsvaðinu, eina vaðinu á Soginu, og var Sturla
þungt hugsi hvað gera skyldi við Gissur. Margir hafa
gert því skóna að hann hafi velt því fyrir sér hvort
hann ætti að drepa Gissur en ákvað svo að láta hann
lausan. Þá sagði Sturla hin fleygu orð „Ríðum enn“ og
þeir héldu yfir Sogið og „höfðu djúpt“.
Ættfaðirinn mikli
Önnur saga, tengd Soginu, er um Þorleif Guðmundsson
ættföður Grímsnesinga. Sagan er svona:
Í Norðurkoti, sem var hjáleiga frá Öndverðarnesi
í Grímsnesi, bjuggu upp úr miðri 18. öldinni hjón
ásamt ungum syni sínum, Þorleifi. Bærinn brann
árið 1773 og þau fórust bæði í eldsvoðanum, ásamt
þrem öðrum. Þetta fólk var allt jarðsett í svo kölluðu
Fimmmannaleiði í kirkjugarðinum á Snæfoksstöðum.
Þess má enn sjá þar merki. Vinnukonu tókst að bjarga
þrevetra syni húsbændanna, Þorleifi að nafni, út úr
logandi bænum. Þau voru þau einu sem komust lífs af
úr brunanum. Norðurkot fór í eyði 1938. Golfvöllur
Múrarameistarafélags Reykjavíkur er nú þar sem
Norðurkotið stóð.
Sagnir herma að Þorleifur Guðmundsson hafi
þrisvar lent í lífsháska en bjargast, tvisvar úr elds-
voða og einu sinni frá drukknun. Drengurinn fór í
fóstur til Halldórs Brandssonar föðurbróður síns að
Úlfljótsvatni og ólst þar upp. Hann fór þangað ásamt
vinnukonunni, bjargvætti sínum, og var með þeim
kvíga sem fara átti upp í fóstrið. Þegar komið var að
Úlfljótsvatni, sem er hluti af Soginu, og kvígan var
komin í bátinn, varð drengurinn svo ókyrr að óttast
var að hann mundi gera kvíguna brjálaða og skildi
Halldór bóndi þau eftir og átti að sækja þau síðar.
Úti á vatninu ærðist kvígan samt, bátnum hvolfdi
og fylgdarmaðurinn drukknaði. Kona Halldórs, sem
var nýstigin upp af barnssæng, sá slysið, setti fram bát
og tókst að bjarga bónda sínum. Þar bjargast Þorleifur
litli í annað sinn úr lífsháska. Þegar hann var enn á
barnsaldri, að leik inni í baðstofunni og fólkið við
vinnu úti, kviknaði í rúmfleti. Konu einni örvasa
tókst að staulast út úr alelda bænum með drenginn.
Þar bjargaðist Þorleifur Guðmundsson í þriðja sinn úr
bráðum lífsháska.
Og það var eins gott því hann átti eftir að skila
miklu dagsverki.
Nesjavallaættin
Þorleifur er talinn forfaðir Nesjavallaættarinnar.
Hjónin Katrín Grímsdóttir og Guðmundur Jónsson.
Þau bjuggu í Hlíð í Grafningi. Katrín var dóttir
Nesjavalla-Gríms, barnabarn Þorleifs Guðmundssonar
frá Norðurkoti. Katrín var fædd 1841. Guðmundur,
sem var fæddur 1832, var kominn af Guðna Jónssyni
í Reykjakoti.