Fréttabréf Ættfræðifélagsins - 01.09.2021, Blaðsíða 4

4http://www.ætt.is
Fréttabréf Ættfræðifélagsins í september 2021
aett@aett.is
Draugatjörn, og töldu margir svo reimt í kofanum að
þar væri naumast vært. Frægar eru lýsingar Nesjavalla-
Gríms Þorleifssonar sem hitti þar mann sem tók ofan
hausinn fyrir honum og hvarf svo!
Þótt Draugatjarnarkofinn væri ísköld og ömurleg
vistarvera, var hann þó sá skúti sem betri var en úti.
Lengdin að innanverðu var aðeins 2,5 m og breidd-
in 1,5 m. Við annað gaflhlaðið var hlaðinn grjótbálk-
ur, mýktur með torfi. Yfir dyrum var lítil gluggabora
með gleri. Tóftin er enn sýnileg austan Draugatjarnar,
á hrauntungu sem þrengir að Bolavöllum og nær
norður undir Húsmúla. Þarna fundust merkar minj-
ar við fornleifagröft 1958 m.a. járn af reku, til að
moka snjó, járnfleygur, til að gera vök á tjarnarísinn,
flatsteinn til að kveikja á eldspýtu og blátt bóluglas
undir brjóstbirtu. Allir þessir munir eru varðveittir á
Byggðasafni Árnesinga.
Þótt fögur séu fjöllin vor
feikn þau marga geyma
um fannir liggja freðin spor
feigðin á þar heima.
Þannig yrkir Grímur Thomsen og margir urðu úti
á Hellisheiðinni, tróðu þar helveg, viltust og forkel-
uðust, enda á ferðinni í öllum veðrum. Margir voru
líka kófdrukknir er þeir komu úr kaupstaðnum.
Húsið á Hólnum
Þar kom að mönnum þótti litli kofinn undir
Húsmúlanum ófullnægjandi og hafist var handa um
söfnun fyrir nýju húsi. Það var svo árið 1844 að
reist var sæluhús á hólnum undir Hellisskarði, en
svo nefnist skarðið ofan af heiðinni vestanverðri við
Kolviðarhól. Þar var þó engin búseta eða eftirlitsmað-
ur. Kolviðarhóll þótti ákjósanlegur staður, en þó var
vatnsskortur þar viðloðandi lengi. Hóllinn er heitinn
eftir Kolviði sem bjó á Elliðavatni, en var drepinn
við Kolviðarhól af Búa Andríðssyni, eins og segir í
Kjalnesingasögu. Til gamans má geta þess að Ólafur
Árnason, einn gestgjafanna á Hólnum löngu síðar,
skírði son sinn Búa Kolvið.
Nýja sæluhúsið var timburhús sem stóð á áln-
ardjúpri grjóttótt með hellugrjóti á gólfi. Í húsinu gátu
gist 24 menn á loftinu og 16 hestar lausir niðri. Þetta
þótti gríðarleg framkvæmd og húsið var svo grið-
arstaður ferðalanga yfir Svínahraun og Hellisheiði á
fjórða áratug, en um 1885 var það rifið.
Um 1878 var vegur lagður yfir Svínahraun og um
Hellisheiðina og Kambana um 1880. Það var mikil
samgöngubót, þótt vegurinn yfir hraunið þætti lengi
grýttur og hrjúfur.
Söfnun og draumar
Um 1870 var sæluhúsið orðið mjög lélegt og hafist
var handa um að safna fé til byggingar nýs húss. Þá
var það enginn annar er Sigurður Guðmundsson mál-
ari sem var hvatamaður að söfnun fyrir nýju húsi.
Hann sá fyrir sér veitingahús sem gæti fullnægt flest-
um þörfum ferðamanna. Hreyfði hann því á fundi í
Kveldfélaginu 1871 og lagði þar fram teikningar af
húsi. Á miðju þakinu átti að vera turn með gluggum
og í gluggunum átti að loga ljós. Blása átti í lúðra
þriðja hvern tíma til þess að vísa mönum veginn og
hundar áttu að vera til taks við leit að mönnum. Aldrei
sá hann þann draum sinn rætast, því hann lést 1874,
þrem árum áður en nýtt hús reis á Kolviðarhóli.
Matthías Jochumsson hvatti í Þjóðólfi til samskota
fyrir húsbygginguna, en undirtektirnar voru dræmar.
„Hvað munduð þér segja góðir menn, ef þér horfð-
uð í augu allra þeirra sem legið hafa helstirðir við
Hellisskarð fyrir hegningarvert hirðuleysi héraðs-
ins? skrifar Matthías. Bændur austanfjalls, sem mest
mæddi á, gáfu þó flestir eina krónu og stórbændur tíu
krónur. Söfnunin gekk þó hægt. Að lokum fengust þó
eitt þúsund krónur úr Landsjóði og árið 1877 reis nýtt
sæluhús á Hólnum og sérstakur sæluhúsvörður var
ráðinn.
Klukkan góða
Þótt draumar Sigurðar málara um lúðrana rættust ekki
þá var í þessu sæluhúsi klukka sem hringt var í vond-
um veðrum til þess að vísa mönnum á húsið. Varð
hún mörgum til bjargar. Hún hringdi allt fram til árs-
ins 1907, var þá geymd á Hólnum, týndist svo í 30 ár,
1927-1957, og fannst þá af tilviljun og er nú geymd á
Byggðasafni Árnesinga á Eyrarbakka.
Saga er sögð af flutningi ungrar, veikrar stúlku um
miðjan vetur yfir Hellisheiðina. Hún var flutt á sleða
sem hestar og menn drógu. Dagurinn var stuttur, færð-
in erfið og blindhríð. Það tók þá níu klukkustundir að
komast yfir heiðina og þegar niður skarðið kom vissu
þeir ekki hvert halda skyldi. Heyrðist þá klukkna-
hljómur, aftur og aftur, þeir gengu á hljóðið, sem bar
þá að Kolviðarhólnum þar sem þeim var bjargað í
hús.
Lengst af voru flestir sem komu yfir heiðina gang-
andi eða ríðandi, margir með lausa hesta eða tagl-
hnýtta í lest, oftast með bagga, Þannig gekk það uns
Sæluhús var fyrst reist á Kolviðarhóli árið 1844. Þar
var enginn gestgjafi. Hér má sjá fyrsta gestgjafahúsið,
en það var byggt 1877.