Lögmannablaðið - 2022, Blaðsíða 26

26 LÖGMANNABLAÐIÐ TBL 01/22
MANNRÉTTINDADÓMSTÓLL EVRÓPU:
NÝTT MÁLSMEÐFERÐAR­
KERFI FYRIR NÝJAN
ÁRATUG
Áratugurinn sem nú fer í hönd markar tímamót í sögu
Mannréttindadómstóls Evrópu (MDE). Nú um stundir,
þegar sjálfstæði dómsvaldsins á víðast hvar undir högg að
sækja og tiltrú borgaranna á dómskerfinu skiptir því sífellt
meira máli í aðildarríkjum Evrópuráðsins, er mikilvægt að
evrópska mannréttindakerfið standi undir væntingum,
bæði hvað varðar þann tíma sem það tekur dómstólinn að
leysa úr málum og hvað varðar gæði dómsúrlausna. Í tíð
núverandi forseta MDE var því tekið til við að endurskoða
málsmeðferðarkerfi MDE í heild sinni. Afrakstur af þeirri
vinnu var nýtt kerfi sem ýtt var úr vör í ársbyrjun 2021 og
fjallað verður um í þessari grein. Til að útskýra hið nýja
kerfi er mikilvægt að byrja á sögulegu yfirliti.
Frá hinum gamla Mannréttindadómstól til hins nýja
Mannréttindasáttmáli Evrópu (MSE) var undirritaður árið
1950. Með honum var komið á fót alþjóðlegu eftirlitskerfi
til að tryggja að aðildarríkin virtu skyldur sínar samkvæmt
sáttmálanum. Þetta kerfi fól í sér nýjung að þjóðarétti í
Evrópu eftirstríðsáranna og var stórt skref í átt að vernd
mannréttinda í álfunni. Fyrstu fjörutíu ár starfseminnar
var kerfið greint í tvo hluta: Þau mál sem bárust fóru fyrst
í gegnum mannréttindanefnd Evrópuráðsins sem síaði og
vísaði hluta þeirra áfram til dómstólsins sem borgararnir
höfðu þannig ekki beinan aðgang að.
Í kjölfar inngöngu fjölda ríkja Mið- og Austur-Evrópu í
Evrópuráðið eftir fall Berlínarmúrsins á árinu 1989 var
tekið til við að gera umbætur á eftirlitskerfinu. Í upphafi
tíunda áratugar síðustu aldar hófust viðræður milli
aðildarríkjanna sem leiddu til samþykktar 11. viðauka
við sáttmálann. Tilgangurinn með honum var tvíþættur:
Annars vegar að gera réttinn til að kæra mál beint til
dómstólsins að órjúfanlegum hluta kerfisins með því að
gera hann að föstum, varanlegum dómstól, skipuðum
dómurum í fullu starfi, og hins vegar að leggja af þátttöku
mannréttindanefndarinnar í málsmeðferðinni. Að fenginni
tæplega fjörutíu ára reynslu af MSE þótti nauðsynlegt
að gera lögsögu dómstólsins skyldubundna fyrir aðildar-
ríkin og gera kærendur jafnsetta aðildarríkjunum í máls-
meðferð fyrir dómstólnum. Fram að þessu hafði gangv-
erk mannréttindakerfisins verið afar flókið og snerust
breytingarnar að vissu leyti um að gera kerfið lýðræðislegra
og gegnsærra. Hinn „nýi“ Mannréttindadómstóll Evrópu
(the New Court), eins og hann er gjarnan kallaður, tók
til starfa árið 1998. Þetta var fyrsta heildarendurskoðun
mannréttindakerfisins frá stofnun MDE árið 1959.
Áskoranir í starfsemi hins nýja dómstóls
Á fyrstu tíu árum starfsemi hins nýja MDE fjölgaði bæði
nýjum kærumálum (úr 8.400 árið 1999 í næstum 50.000
ný kærumál árið 2008) og einnig þeim kærum sem biðu
afgreiðslu fyrir dómstólnum (næstum 100.000 í árslok
2008). Þannig tífaldaðist fjöldi kærumála sem biðu
afgreiðslu dómstólsins á tíu ára tímabili.
Dómstólnum mættu fljótt ýmsar áskoranir. Fjöldi nýrra
kærumála sem honum bárust varð fljótt slíkur að í
kringum árið 2010 var algengt að heyra því kastað fram að
dómstóllinn væri fórnarlamb eigin velgengni – og ekki að
EFTIR RÓBERT R. SPANÓ, FORSETA MANNRÉTTINDADÓMSTÓLS EVRÓPU,
OG HILDI HJÖRVAR, LÖGFRÆÐING HJÁ DÓMSTÓLNUM