Lögmannablaðið - 2022, Qupperneq 12

12 LÖGMANNABLAÐIÐ TBL 01/22
ítrekað að við mat á skýrslum virtist ofuráhersla á neitun
sakbornings en önnur sönnunargögn höfðu minni þýðingu,
t.d. sálfræðiskýrslur eða vitnisburður annarra. Í sumum
tilvikum voru vitni að atburðum en skýrslur voru ekki teknar
af þeim og þær ekki taldar hafa þýðingu.
Samkvæmt Mannréttindasáttmála Evrópu hefur íslenska
ríkið jákvæðar skyldur að vernda fólk. Í því felst m.a. að
hafa skilvirkt réttarkerfi sem stuðlar að því að refsa fyrir
kynferðisbrot og heimilisofbeldi, líkt og önnur afbrot.
Vikið var að málum MDE er varða konur, sbr. t.d. máli nr.
33401/02, Opuz gegn Tyrklandi, og máli nr. 41261/147,
Volodina gegn Rússlandi, en samkvæmt 14. gr. sáttmálans
er bannað að mismuna á grundvelli kynferðis. Einnig var
vikið að skyldu ríkja til að rannsaka heildstætt og skilvirkt,
sbr. t.d. mál nr. 39272/98, M.C. gegn Búlgaríu. Í málunum
sem nú eru fyrir MDE taldi dómstóllinn tilefni til að kalla
eftir svörum íslenska ríkisins og kvennanna á tilteknum
spurningum. Af spurningunum má ráða að dómstólinn sé
að velta fyrir sér hvort íslenska ríkið hafi viðhaft skilvirka
rannsókn í málunum og hvort í þeim felist kynbundin
mismunun.
Við undirbúning máls kvennanna gáfu atvik í það minnsta
tilefni til að ætla að það væri talsverð gjá milli þess sem er í
orði og á borði; hvað væri refsivert og hvað yrði raunverulega
um málin. Málin sýna einnig að það er mikill fjöldi sem
treystir ekki kerfinu vegna þess að það hefur að einhverju
leyti ekki virkað sem skyldi. Möguleg afleiðing þess ef að
réttarkerfi nær ekki almennilega utan um brot er sú að
fólk taki málin í sínar hendur. Því þarf augljóslega að skoða
hvað er hægt að gera og hvort það þurfi að forgangsraða og
endurhugsa þessi mál. Ef ofuráhersla er á neitun geranda
samanborið við það að skoða öll gögn máls heildstætt þá er
augljós hætta á að mál komist ekki fyrir dóm. Brotin eiga
sér oftast stað bak við luktar dyr og það er nauðsynlegt að
líta til annarra gagna og skoða málin heildstætt í samræmi
við skyldur Mannréttindasáttmála Evrópu.
Mega þolendur skila skömminni?
Dr. Margrét Einarsdóttir velti því upp hvort þolendum
kynbundins ofbeldis sé heimilt að tjá sig um brot og
nafngreina ofbeldismenn sína. Í nýlegri rannsókn á
ofbeldi gegn konum, „Áfallasaga kvenna“, kom í ljós að
40% íslenskumælandi kvenna hafi orðið fyrir líkamlegu
og/eða kynferðisofbeldi. Einungis lítill hluti kvenna sem
verða fyrir broti kæra og einungis brot af því sem er kært
fer í ákærumeðferð. Þolendur sitja því uppi með oft á
tíðum alvarlegar afleiðingar ofbeldisins en gerendur halda
áfram með líf sitt eins og ekkert hafi í skorist. Það er upp
úr þessu sem MeToo sprettur.
Í nýju bylgjunni eru konur farnar að koma fram undir
nafni og annað hvort nafngreina þær gerendur sína eða
í það minnsta gefa skýrt til kynna um hvern er að ræða.
Í málum þar sem þolendur tjá sig um gerendur vegast á
stjórnarskrárvarinn réttur til tjáningarfrelsis annars vegar
og réttur geranda til friðhelgi einkalífs hins vegar. Inntak
2. mgr. 70. gr. stjórnarskrárinnar, sem kveður á um að hver
maður skuli eiga rétt til þess að vera talinn saklaus þar til
sekt hans hefur verið sönnuð, felur í sér að handhafar
ríkisvaldsins megi ekki lýsa yfir sekt nema að viðkomandi
hafi verið sakfelldur í refsimáli fyrir lögmætum dómstól.
Ólíkt því sem stundum hefur verið haldið fram tekur
ákvæðið eingöngu til handhafa ríkisvaldsins en ekki til
einkaaðila.
Sönnunarstaðan í kynferðisbrotamálum er yfirleitt mjög
erfið. Til að þolanda sé hins vegar heimilt að tjá sig um
ofbeldi mega ummælin ekki vera tilhæfulaus og þau verða
að vera sögð í góðri trú. Þetta má ráða af dómaframkvæmd
MDE og dómaframkvæmd hérlendis, sbr. t.d. dóm
Landsréttar í máli nr. 34/2020 og dóm Hæstaréttar Íslands
í máli nr. 404/2017. Þá staðfesti nýlegur dómur MDE í máli
nr. 41987/13, Tölle gegn Króatíu, að ofbeldi gegn konum
sé efni sem á ríkt erindi í almenna þjóðfélagsumræðu.
Dómurinn gagnrýndi króatíska dómstóla fyrir að horfa
eingöngu á það hvort maður, sem var opinberlega sakaður
um heimilisofbeldi af forstöðukonu kvennaathvarfs, hefði
verið sakfelldur fyrir slíkt brot. Það var mat dómsins að
forstöðukonan hafi haft réttmætar ástæður til að ætla að
maðurinn hefði beitt konu sína heimilisofbeldi og var
króatíska ríkið því talið hafa brotið gegn tjáningarfrelsi
forstöðukonunnar. Þolendur hafa samkvæmt framansögðu
rúmt svigrúm til að tjá sig opinberlega og er heimilt að
skila skömminni.
Svigrúm þriðja aðila til að tjá sig um ofbeldi er takmarkaðra.
Í dómi MDE í máli nr. 24703/15, Egill Einarsson gegn
Íslandi, var talið að brotið hefði verið gegn friðhelgi
einkalífs Egils með tilteknum ummælum er vörðuðu
kynferðisofbeldi á lokaðri Facebook síðu. Helsti munur
á málsatvikum málsins, samanborið við mál Tölle, er að
forstöðukona kvennaathvarfsins var í miklu samskiptum
við þolandann og fékk upplýsingar um málið beint frá
henni. Það er hins vegar varasamara út frá friðhelgi einkalífs
að aðili, sem hefur engar upplýsingar beint frá aðilum
málsins heldur eingöngu les um það í fjölmiðlum, komi