Sjómannadagsblaðið - 2022, Blaðsíða 58

58 S J ó m a n n a d a G S b L a ð i ð j ú n í 2 0 2 2
Smíði og notkun súðbyrðinga
rataði á skrá menningarskrif-
stofu Sameinuðu þjóðanna
(unESCO) yfir óáþreifanlegan
menningararf í lok síðasta árs.
Formaður Vitafélagsins – ís-
lenskrar strandmenningar,
félags sem hafði aðkomu að
undirbúningi skráningarinnar,
segir þetta mikla viðurkenningu.
Íslendingar þurfi þó að „taka sér
tak“ í bátasmíði og tryggja að
söguleg og samnorræn þekkingin
glatist ekki hér á landi.
En hvað eru súðbyrðingar og
hvað gerir þá svona merkilega?
„Smíði hins norræna súðbyrðings,
sem við köllum venjulega bara
trébáta, árabáta eða trillur, á sér
að minnsta kosti tvö þúsund ára
sögu. Öldum saman gerði bát-
urinn mönnum kleift að stunda
sjósókn, veiðar, landbúnað og
flutninga. Þekking manna á smíði
súðbyrðingsins varð grundvöllur
menningar strandbyggðanna og
arfleifðar hennar,“ segir Sigurbjörg
Árnadóttir, formaður Vitafélagsins.
Smíði súðbyrðingsins byggir
á handverkshefð þar sem neðri
brún fjalar leggst ofan á efri brún
næstu fjalar fyrir neðan. Í upphafi
voru borðin saumuð saman en svo
komu trénaglar og síðar járn- og
koparnaglar til sögunnar. „Nú,
eins og áður mótar bátasmiðurinn
bátinn samkvæmt staðbundn-
um hefðum, þörfum kaupandans,
náttúrulegum kringumstæðum
og notkun. Nándin við staðhætti
og náttúrulegar aðstæður skiptir
meginmáli. Þess vegna eru til
margs konar bátalög.“
Mismunandi lag
eftir landshlutum
Sigurbjörg nefnir í því samhengi
„breiðfirska lagið,“ sem mörg kann-
ist eflaust við. „Það voru margir
bátar smíðaðir við Breiðafjörðinn
á árunum 1930–1960 og notaðir
við hlunnindanýtingu. Þeir þurftu
að vera grunnristir og með fram-
stefni mikið bogið til þess að hægt
væri að lenda í hólmum og skerj-
um og sigla um grunn sund. Bátar
í öðrum landshlutum voru með
öðru lagi, sem réðst af aðstæðum
á hverjum stað. Við Faxaflóann
voru bátar með Engeyjarlaginu og
sandaskipin voru á Suðurlandi,“
segir Sigurbjörg.
Hún segir að bátasmiðir vilji
helst leita sjálfir að trjánum sem
þeir þurfi, enda geri þeir miklar
kröfur til efniviðarins. „Við eig-
um hins vegar ekki svo mikið af
gjöfulum skógum og hér á Íslandi
leituðu menn áður fyrr að kjörviði
á rekafjörum. Nú er efnið flutt inn
frá Noregi eða Svíþjóð. Smíða-
aðferðirnar eru hins vegar að
mestu þær sömu fyrir allar tegund-
ir súðbyrtra báta á Norðurlöndum.“
Mikil vinna að baki skráningunni
Vitafélagið – íslensk strandmenn-
ing hefur verið starfandi í nítján ár.
Félagsmenn eru um þrjúhundruð
og þar er öll vinna unnin í sjálf-
boðavinnu. Félagið hafði aðkomu
að stofnun norrænu strandmenn-
ingarsamtakanna og það var á
vettvangi þeirra sem hugmyndin
kviknaði að skráningu súð-
byrðingsins hjá UNESCO.
„Eftir langan og strangan vinnu-
dag sátum við yfir rauðvínsglasi
og veltum vöngum yfir því hvað
við ættum nú meira sameigin-
legt – annað en að finnast franskt
rauðvín helvíti gott – og sagði þá
kornung norsk kona „handverk-
ið og hefðir við smíði og notkun
súðbyrtra báta“. Þar með fór þessi
bolti af stað,“ segir Sigurbjörg.
Verkstjórnin við skráninguna
var í höndum Norðmannanna í
samtökunum, sem Sigurbjörg seg-
ir betur efnum búna til að sinna
undirbúningi slíkrar skráningar.
Hin samtökin hafi þó svo sannar-
lega lagt sitt af mörkum; safnað
upplýsingum og fengið bátasmiði,
söfn og félagasamtök í lið með sér,
sem meðal annars sendu stuðn-
ingsyfirlýsingar og undirskriftir
sem voru á þriðja hundrað.
„Punktinn yfir i-ið settu svo ráð-
herrar menningarmála á Norð-
urlöndum sem kvittuðu upp á og
sendu umsóknina inn til UNESCO.
Þann 14. desember 2021 rúll-
aði boltinn inn á skráningalista
UNESCO þegar Milliríkjanefnd
um varðveislu menningarerfða
samþykkti einróma skráninguna á
fundi sínum í París, yfir óáþreif-
anlegan menningararf mannkyns
alls,“ segir Sigurbjörg.
„Smíði og notkun súðbyrðinga
er samofin sögu þessara landa og
er mjög merkileg. Þessi þekking á
staðháttum, náttúruöflunum og
handverkskunnáttan varð til þess
að við fengum fullt hús stiga hjá
UNESCO og einnig sú staðreynd
að það voru allar norrænu þjóðirn-
ar, sjálfstjórnarríkin, Álandseyjar
og Færeyjar og minnihlutahóp-
ar eins og Samar og Kvernar sem
tóku þátt í þessu samstarfi.“
Íslendingar þurfi að taka sér tak
Sigurbjörg segir Vitafélagið mjög
stolt af sinni aðkomu, ekki síst
í ljósi þess að þetta sé fyrsta ís-
lenska menningarerfðin sem er
skráð á lista UNESCO yfir óáþreif-
anlegan menningararf mannkyns
alls og sú fyrsta samnorræna.
Viðurkenningin sé mikill heiður
og hluti samnorrænnar sjálfs-
myndar.
„En hér þurfa Íslendingar að
taka sér tak og gera mun betur.
Bátasmíði á að vera hægt að læra
á öllum þeim stöðum sem kenna
húsasmíði. Það hefur einungis
einn einstaklingur lokið námi í
bátasmíði á Íslandi síðustu þrjátíu
árin og annar mun ljúka námi
nú á haustmánuðum. Og það er
bara einn aðili sem er með meist-
aranám og er að kenna verklegu
þættina. Þessu verður að breyta
og það strax áður en þessi þekking
glatast,“ segir Sigurbjörg og bætir
við að Íslendingar gætu farið að
fyrirmynd Norðmanna og sett upp
nám á háskólastigi, rétt eins og
þeir vinni nú að við norðurslóða-
braut Háskólans í Tromsö.
Víðar þurfi þó að varðveita. „Við
höfum verið svo ótrúlega dugleg
við að eyðileggja. Það sjást varla
lengur sjóbúðir eða gamlar bryggj-
ur og við brenndum súðbyrðing-
ana okkar á áramótabrennum.
Þetta er hrein villimennska. Að
reyna að þurrka burt eigin sögu
og menningararf á þennan hátt er
algjör aumingjaskapur. Við látum
eins og landnámsfólk hafi komið
með Icelandair með fornsögurn-
ar undir handleggnum. Bendum
ferðamönnum á Gullfoss og Geysi
og segjum sögur af Laxness og
huldufólki,“ segir Sigurbjörg.
Þótti hugmyndin fáránleg
Hún segir að þessi reynsla sín hafi
orðið til þess að hún vildi breyta
þessu. Það sem ýtti við henni hafi
verið beiðni Norðmanna um að-
stoð við skipulagningu ráðstefnu
í Noregi vorið 2003. „Ráðstefnan
bar yfirskriftina „Fyr för folk i
Norden“. Það var ljóst á þessum
tíma að senn liði að því að allir
vitar í Noregi og annars staðar á
Norðurlöndum yrðu sjálfvirkir
og starf vitavarðarins því óþarft.
Þess vegna var haldin ráðstefna
til að viðra hugmyndir um notkun
vitans og sérstaklega vitavarðar-
bústaðanna í framtíðinni. Vitar
standa jú án undantekninga á
ægifögrum stöðum en aðgengi er
ekki alltaf sem best.“
Viðbrögðin voru þó ekki eins og
Sigurbjörg hafði vonast eftir. „Það
er skemmst frá því að segja að
fólk hafði minni en engan áhuga
og ég var ljónheppin að enginn
lét læsa mig inni. Svo fáránlegt
þótti fólki þetta. Mér tókst þó
að fá Magnús Skúlason, sem þá
gegndi stöðu forstöðumanns
Húsafriðunarnefndar ríkisins, og
Guðmund Lúther Hafsteinsson
arkitekt með mér á ráðstefnuna.“
Í framhaldinu hafi Vitafélag-
ið – íslensk strandmenning verið
stofnað, sem Sigurbjörg segir að
hafi þó átt að bera annað nafn í
upphafi. Það „hefði bara átt að
heita Strandmenningarfélag Ís-
lands, eða Ströndin. En þar sem
orðið strandmenning var ekki til
í íslenskum orðabókum og fólk
tengdi það við suðrænar sólar-
strendur gekk það ekki. Við ákváð-
um því að allir hlytu að vita hvað
viti væri og hann yrði framvegis
viti og verndari íslenskrar strand-
menningar,“ segir Sigurbjörg.
„Sjálfri var mér bent góðlega á að
sjórinn við Íslandsstrendur hefði
ekkert hlýnað þó svo að ég hefði
brugðið mér af bæ. Við sem stóð-
um að stofnun félagsins þóttum
mjög undarleg,“ segir Sigurbjörg.
Strandmenningin merkur
og mikilvægur hornsteinn
Hún segir það einlæga von sína
að skráning súðbyrðingsins á lista
UNESCO skili auknum áhuga á
strandmenningu þjóðarinnar og
að innan skamms verði aftur smíð-
aðir bátar í hverjum firði á Íslandi.
„Ég vona líka að þessi tilnefning
muni auka þekkingu og áhuga
landsmanna á eigin sögu – því
strandmenning þjóðarinnar er
einn merkasti og mikilvægasti
hornsteinn hennar og hvað er
betra til útivistar, íþróttaiðkunar
og náttúruskoðunar en að setjast
undir árar eða líða um hafflötinn
með vind í seglum? Læra hnúta,
hvað þeir heita, skoða fugla, spá í
veðrið, skýjafar, hvaðan vindur-
inn blæs og hvernig viðrar á
morgun.“
Siglingar séu þar að auki vist-
vænn kostur. „Það eru nefnilega
ómetanleg forréttindi að eiga
haf og strönd og eiga þess kost að
komast á stefnumót við hafið. For-
réttindi sem margir erlendir ferða-
langar komast að þegar þeir sækja
landið heim,“ segir Sigurbjörg
Árnadóttir.
Hugmyndin kviknaði yfir
samnorrænu rauðvínsglasi
Finnbogi Bernódusson safnvörður og Sigurbjörg árnadóttir við sexæringinn Ölver við ósvörina í Bolungarvík.
Vinfastur á siglingu undir fullum
seglum, smíðaður á reykhólum
2006. Báta- og hlunnindasýningin
á reykhólum er helguð gjöfum nátt-
úrunnar við Breiðafjörð og nýtingu
þeirra, einkum á fyrri tíð.
albert var smíðaður 2017 af Haf-
liða aðalsteinssyni í reykjavík
eftir báti sem albert, síðasti vita-
vörðurinn sem bjó í gróttu, átti.