Sjómannadagsblaðið - 2022, Blaðsíða 18

18 S J ó m a n n a d a G S b L a ð i ð j ú n í 2 0 2 2
var allur að breytast okkur í vil og
alls ekki af því að við hefðum rutt
þá braut. Þegar við færðum út í 50
sjómílur haustið 1972 voru ýmsar
þjóðir Rómönsku Ameríku búnar að
taka sér og verja 200 mílna lögsögu.“
Hann varar sterklega við því að falla
í þá freistni að líta svo á að hér hafi
Íslendingar einir verið í fararbroddi.
„Það væri misskilningur og nánast
þjóðremba sem við eigum að forðast.“
En þó að Íslendingar hafi
notið þess að geta siglt í kjölfar
annarra megi ekki heldur gleym-
ast að hér á Norður-Atlantshafi
hafi Íslendingar verið ákveðn-
ir frumkvöðlar. „Hér voru aðrar
þjóðir miklu varkárari, svo sem
Norðmenn og Danir fyrir hönd
Færeyinga. En alþjóðasamhengið
er slíkt að við nutum þessarar þró-
unar hafréttar.“
Eins segir Guðni þurfa að horfa
til þess að Íslendingum hafi held-
ur betur komið til góða hernaðar-
mikilvægi Íslands í köldu stríði.
„Bandaríkjamenn hvöttu Breta
ætíð til þess að sýna aðgát og
setja öryggishagsmuni Atlants-
hafsbandalagsins ofar fiskveiði-
hagsmunum í Hull og Grimsby,
Fleetwood og Aberdeen. Þetta
mikilvægi Íslands jók mjög slag-
kraft okkar í þessum átökum.“
Guðni bendir um leið á að þegar
fært var í 50 mílur, við mótmæli
bæði Breta og Vestur-Þjóðverja,
hafi allt eins verið búist við því að
staðan á miðunum yrði keimlík
því sem var í fyrsta þorskastríðinu,
1958 til 1961, þegar fært var út í tólf
mílur. „Þá ösluðu bresk herskip
á miðin og gátu nær alltaf komið
í veg fyrir að breskur togari yrði
færður til hafnar.“ En nokkrum
dögum eftir að fært var út, 1. sept-
ember 1972, segir Guðni Íslendinga
í fyrsta sinn hafa beitt leyni-
vopni sínu. „Skipstjórinn á Ægi,
Guðmundur Kjærnested, klippti
á togvíra breska togarans Peter
Scott, og þá varð uppi fótur og fit.
Bretar mótmæltu þessum aðförum
harðlega, en hér var komið leyni-
vopn sem dugði heldur betur og
vígstaðan á miðunum gjörbreyt-
ist. Skipherrar okkar og áhafnir
á varðskipunum urðu mjög fljótt
flink í að beita klippunum og þetta
höfðu Bretar ekki séð fyrir.“
Ósætti var um sáttina
Í þessum aðstæðum segir Guðni að
hlotið hafi að koma til átaka. „Fyrst
reyndu Bretar að senda dráttarbáta
á Íslandsmið togurum til vernd-
ar. En svo hófst eldgos í Heimaey
og þá voru varðskipin í nokkrar
vikur bundin við alla þjónustuna
þar. Þá má líka halda því til haga
að þrátt fyrir mikla hagsmuni í húfi
og átök á miðunum var það nú svo
að þegar gosið hófst sögðu breskir
togaraskipstjórar allir sem einn:
Hvað getum við gert til að hjálpa?
Sama gildir um leit á hafi úti. Þá
eiga sjómenn eina sál.“
En þegar varðskipin tóku
slaginn aftur og fóru að klippa aft-
an úr togurum veiðarfærin misstu
Bretar þolinmæðina. „Í maí 7́3
hugsaði Edward Heath, forsætis-
ráðherra Breta, með sér að nú væri
nóg komið og horfði framhjá við-
vörunarorðum embættismanna
og jafnvel liðsmanna sjóhersins
um að herskipavernd gæti aldrei
skilað árangri til lengri tíma litið.“
Harka færðist í leikinn þegar her-
skip ösluðu á miðin. „Og því miður
fór svo síðsumars 1973 að um borð
í Ægi lést Halldór Hallfreðsson,
annar vélstjóri. Hann var að sinna
viðgerð eftir ásiglingu og fékk
raflost þegar alda gekk yfir borð-
stokkinn og dó af þeim völdum.“
Spennan í deilunni jókst til
muna og íslensk stjórnvöld hótuðu
að segja landið jafnvel úr NATO.
Þá segir Guðni að tekið hafi að fara
um fólk í Lundúnum og í höfuð-
stöðvum NATO í Brussel og Was-
hington. „Þetta leiddi til þess að
samningar hófust. Ólafur Jóhann-
esson hélt til Lundúna, átti þar
fundi með Heath forsætisráðherra
Breta og kom heim með samkomu-
lag um tímabundnar veiðar Breta
innan 50 mílna í tvö ár.“
Viðbrögðin við samkomulaginu
voru hins vegar blendin og lá við
stjórnarslitum. „Því Lúðvík Jóseps-
son sjávarútvegsráðherra vildi ekki
sjá eftirgjöf, undanslátt eða það sem
hann kallaði jafnvel algera uppgjöf.
En Ólafur las rétt í stöðuna og þetta
samkomulag féllust Alþýðubanda-
lagsmenn á með miklum semingi.
Batt það enda á þessi átök, þó að
eftir þetta hafi enn slegið í brýnu
milli varðskipa og Vestur-Þjóðverja,
sem ekki voru aðilar að samkomu-
laginu. Sumum íslenskum sjómönn-
um þótti líka gæsla á miðunum ansi
slæleg eftir þetta samkomulag og
að breskir togarar fengju að komast
upp með hitt og þetta, en samkomu-
lag var í höfn og Lúðvík og hans
menn urðu að láta sér það lynda
þótt þeim þætti það súrt í broti.“
Fleiri bækur í pípunum
Sögu þessa segir Guðni þurfa að
segja undanbragðalaust, ekki sem
helgisögu um að við Íslendingar
höfum alltaf staðið saman allir
sem einn og haft heilagan rétt
okkar megin, heldur án þess að
búa til einhverja helgimynd. „Fyr-
ir vikið verður sagan líka miklu
nær sanni,“ bætir hann við.
Efniviðinn í söguskoðunina
sækir hann víða, svo sem í frá-
sagnir blaða og annarra fjöl-
miðla, auk frásagna þeirra sem á
vettvangi hafi verið, þó svo að þá
þurfi líka að gæta að því að hver
horfi á hlutina frá eigin sjónarhóli
eða stjórnpalli. Þá séu skriflegar
heimildir í skjalasöfnum, frásagn-
ir af samningafundum, dagbæk-
ur þeirra sem tóku þátt og þar
fram eftir götunum. „Og oft er þar
eitthvað sagt sem skýrir heildar-
myndina eftir á, en fólk vissi ekki
þar og þá. Öll þessi vinna snýst
um að safna saman þeim heimild-
um sem til eru, vega þær og meta,
túlka og setja í samhengi og búa
vonandi til læsilega frásögn.“
Með útgáfu Sögufélags á
þessari bók Guðna segir hann
fyrsta skrefið tekið og hyggur á
áframhaldandi útgáfu. „Mér skal
takast að halda dampi og ná þá
næst að segja söguna frá 1971 til
1974, sögu allra þessara átaka með
allri sinni dramatík jafnt á sjó sem
landi.“ Eftir það vonast hann til
að geta tekið til við að skrifa sögu
síðasta þorskastríðsins, átakanna
þegar lögsagan var færð út í 200
mílur, árin 1975 til 1976.
„Auðvitað hefur þessi saga verið
sögð áður, en það er svo að sagan
hefur aldrei verið sögð fyrir fullt
og allt og alltaf má bæta við. Ég
hef notið rannsókna þeirra sem á
undan mér hafa komið og skrifað
um þessi mál. Ég nefni til dæmis
Jón Þ. Þór, Guðmund J. Guðmunds-
son, og að maður tali ekki um
skipherrana og embættismennina
sem hafa skráð endurminningar
sínar. Þessi saga er þjóðarsaga
og við Íslendingar eigum að vera
stolt yfir því að okkur tókst að hafa
lokasigur í þessari þjóðarbaráttu,
en um leið eigum við að geta sagt
söguna í öllum sínum blæbrigðum,
sagt frá ágreiningi, viðurkennt
mistök, sagt frá málstað annarra
en okkar eigin, þannig að einhver
heildarmynd skapist sem við get-
um unað við.“ - óká
galdurinn við ritun sögunnar segir guðni felast í hinum gullna meðalvegi, sem sé að virða í hvívetna fræðileg vinnu-
brögð um leið og smíðaður sé læsilegur texti sem haldi fólki við efnið. Mynd/Anton Brink HAnsen
Verk forseta kunna að vera litin öðrum augum
n Þegar velt er upp spurningunni um hvort staða Guðna Th. jóhann-
essonar sem forseta íslands setji honum einhverjar skorður í efn-
isvali eða framsetningu þegar kemur að ritun sögunnar kemur í ljós
að hann hefur velt vöngum yfir því.
„Ég geri mér alveg grein fyrir því að þegar þetta rit kemur út og aðr-
ar rannsóknir mínar má vel vera að viðbrögð, til góðs eða ills, mark-
ist af því að ég gegni þessu embætti nú um stundir,“ segir hann en
stendur um leið við þá sagnfræðilegu nálgun sem viðhöfð er í verk-
inu. „í þessu embætti er nánast skrifað í starfslýsinguna að maður
horfi björtum augum fram á veg og líka um öxl og leitist við að finna
það sem sameinar fólk frekar en það sem sundrar því. En um leið er
ég sannfærður um að hver sem þessu embætti gegnir gerir þjóðinni
engan greiða með því að búa til falska mynd af sameinaðri þjóð sem
drýgir hverja hetjudáðina á fætur annarri, öðrum betri og hæfari.
Þannig að ég geng út frá því að það sjónarmið okkar sagnfræðinga á
íslandi, leiðarstef okkar og leiðarljós, að hafa skuli það sem sannara
reynist, dugi líka forsetum vel.“
Sendum íslenskum sjómönnum árnaðaróskir á sjómannadaginn
ÍSLANDS
SJ
Ó
MANNAFÉLAG
10 s j ó m a n n a d a g s b l a ð i ð j ú n í 2 0 1 7
þróun segir Gunnar að hafi verið
viðvarandi síðustu 10 til 15 ár.
Breytingar á vinnuaðstæðum
sjómanna síðustu ár segir Gunnar
hins vegar mismunandi eftir skip-
um. Á vinnsluskipum hafi dregið
mjög úr því að menn séu að burð-
ast með pönnur og kassa því nú
séu færibönd, stigabönd og annað
sem færi fiskinn upp í hendurn-
ar á mönnum. „Menn þurfa því
lítið að vera að teygja sig og færa
sig eftir fiski.“ Þá séu komin betri
kerfi varðandi hífingar. „Áður
voru menn bara með bómuna, en
núna eru betri græjur við að hífa
og slaka. Og svo eru náttúrulega
komnar vélar eins og til dæm-
is beitningavélar sem vinna um
leið og línan er lögð. Þannig að
það er alls konar ný tækni komin
í vinnuna um borð sem líka hef-
ur dregið úr slysahættu. Það eru
margir hlutir, smáir og stórir sem
gert hafa hlutina betri.“
Það sem helst teljist til nýbreytni
núna segir Gunnar að útgerðarfyr-
irtækin hafi verið að ráða til sín ör-
yggisstjóra. „Þeir eru með fókusinn
á öryggismál dags daglega og að
hjálpa sjómönnum að halda vöku
sinni þegar kemur að þessum mál-
um, að daglegu eftirliti sé sinnt og
að menn haldi öryggisreglur sem
þeir hafa sett sér. Og þetta er partur
af öryggisstjórnunarkerfi um borð
í hverju skipi. Oft er sagt að skip-
stjórinn sé sá sem beri ábyrgðina,
en öryggisstjórnunarkerfi hjálpar
til við að dreifa ábyrgðinni á alla
um borð. Enginn er undanskilinn
og enginn getur vísað á annan
þegar kemur að öryggismálum.“
Engu að síður eru áhöld um
hvernig til hefur tekist við að
fækka slysum að mati Gunnars.
„Þarna tekst á betri skráning og
svo hins vegar að menn sýna meiri
árvekni og skrá kannski atvik sem
ekki voru skráð áður. Það er ekki
víst að það hafi alltaf farið á skýr-
slu þótt einhver hafi klemmt sig
eða skorið á fingri, en ég held að
í dag fari það á skýrslu. Svo hefur
þetta náttúrlega líka með samn-
ingamál sjómanna að gera, en þeir
hafa mjög ríkan bótarétt og þar af
leiðandi er mjög mikilvægt að allir
sinni skráningu mjög vel.“
Gunnar segir klárt mál að núna
séu sjómenn sinnugri þegar kemur
að öryggismálum og passi betur
hver upp á annan en raunin kunni
að hafa verið áður. „Ef einhver
ætlar sér að ganga of langt þá er
einhver annar sem stoppar hann.
Menn taka þannig ábyrgð hver á
öðrum. Og mér finnst fræðslan og
skólastarfið svolítið hafa opnað
augu manna fyrir þessu. Hérna
áður fyrr var það þannig að menn
voru ekkert mikið að skipta sér
hver af öðrum. En menn eru mikið
opnari með þetta í dag.“
Þessir hlutir gangi líka svolítið í
bylgjum því þegar mikill uppgang-
ur var í fiskveiðum og sjósókn þá
hafi líka verið mikil endurnýjun
og oft mikið af nýliðum um borð.
„Með kvótakerfinu og fækkun skipa
þá minnkar þessi endurnýjun og
meira um að vanir sjómenn séu
um borð. En sá tími er að einhverju
leyti liðinn, en í staðinn erum við
með miklu betra fræðslukerfi fyrir
nýliða og öll skip með kerfi um
hvernig taka skuli á móti nýliðum.“
Þá sé heldur ekki litið svo á að þeir
séu einir nýliðar sem séu að fara
í fyrsta skipti á sjó, heldur sé litið
svo á að maður sé nýliði ef hann er
nýr um borð í viðkomandi skipi.
Dæmi um áhrif nýliðunar á
slys segir Gunnar hægt að lesa
úr tilkynningum um slys á upp-
gangstímanum rétt fyrir hrun, en
þá hafi gengið erfiðlega að manna
skip. Þannig megi sjá slysatíðni
taka stökk árið 2007. „En eftir 2008
eru bara orðnir vanir menn á sjó.
Svo er annað í þessu að smábáta-
útgerð jókst eftir að kvótakerfið var
set á.“
Þegar horft er á tölurnar núna
allra síðustu ár og um leið með í
huga að slysaskráning sé betri þá
segist Gunnar fullyrða að hlutirnir
færist til betri vegar. „En betur má
ef duga skal og það hlýtur að vera
markmið okkar að fækka þessu
verulega. Við sjáum hver árangur-
inn varð við að fækka banaslysu
og alvarlegum slysum og þá á al-
veg að vera hægt að fækka hinum
slysunum verulega. Þar þarf bara
að koma að þessari nýju hugsun
að allt skipti máli, smátt og stórt.
Undanfarin ár hefur líka verið
vakning í því að skrá það sem kall-
að hefur verið „næstum því slys“,
því þar sem verður næstum því slys
getur orðið alvöru slys síðar. Menn
eru að reyna að fyrirbyggja slysin.
Og þegar fleiri fyrirtæki eru búin að
ráða sér öryggisstjóra þá held ég að
öryggismenningin færist á nýtt og
betra stig.“ -óká
Sendum íslenskum sjómönnum árnaðaróskir á Sjómannadaginn
PORT OF HAFNARFJORDUR
SMÍÐAVERK ehf.
Íslensk smíðaverks snilli
Klettagörðum 5 | 104 Reykjavík
Sími 568 0100 | stolpigamar.is
GÁMALEIGA
GÁMASALA
KÓPAVOGSHAFNIR
FROSTI ehf
44 H r a f n i s t u b r é f
Eggjabúið
Hvammi
Gólf oG
veGGlist
ReyKjAvíK
Slys tilkynnt hjá
almannatryggingum
Ár Slys alls Slys á sjómönnum Hlutfall
1985 1.795 459 25,6%
1986 1.904 503 26,4%
1987 2.177 592 27,2%
1988 2.366 619 26,2%
1989 2.670 631 23,6%
1990 2.874 614 21,4%
1991 3.194 522 16,3%
1992 3.074 511 16,6%
1993 3.303 523 15,8%
1994 2.893 486 16,8%
1995 2.749 459 16,7%
1996 3.010 434 14,4%
1997 3.044 460 15,1%
1998 3.031 378 12,5%
1999 2.991 381 12,7%
2000 3.005 361 12,0%
2001 3.108 344 11,1%
2002 2.401 413 17,2%
2003 2.037 382 18,8%
2004 1.799 309 17,2%
2005 1.782 366 20,5%
2006 1.583 268 16,9%
2007 1.772 425 24,0%
2008 2.160 291 13,5%
2009 1.980 239 12,1%
2010 1.842 279 15,1%
2011 1.934 252 13,0%
2012 2.004 249 12,4%
2013 2.015 230 11,4%
2014 2.157 210 9,7%
2015 2.128 220 10,3%
Heimild: Hagstofa Íslands
„Áður voru menn bara með bómuna,
en núna eru betri græjur við að hífa
og slaka.“
VAGNHÖFÐA 12, REYKJAVÍK | S. 567 2800 | mdvelar@mdvelar.is | mdvelar.is