Fréttablaðið - 17.09.2022, Blaðsíða 24

Þau voru orðin rugluð
af einangrun og yfir-
heyrslum. Þetta var
ekki þannig að þau
myndu atburði bein-
línis heldur var þetta
efi.
Hann hefur sett mark sitt á
yfir þúsund sakamál víða um
heim. Fjölda refsidóma hefur
verið hrundið eftir aðkomu
hans og minnst fjórir fangar
sem beðið hafa dauðarefs-
ingar eiga honum líf sitt að
þakka. Margir telja aðkomu
hans eiga stærstan þátt í að
Guðmundar- og Geirfinnsmál
voru endurupptekin.
Réttarsálf ræðing ur inn
Gísli Guðjónsson er
prófessor emeritus við
King’s College í Lund-
únum og heiðurspró-
fessor við Háskólann í Reykjavík.
Hann er frumkvöðull á sviði réttar-
sálfræði og þrátt fyrir að hafa farið
á eftirlaun fyrir áratug er hann enn
á fullu. Í dag velur hann vandlega
og tekur aðeins þau f lóknu mál
sem hann getur ekki vísað annað.
Auk Guðmundar- og Geirfinnsmála
má nefna mál hinnar dauðadæmdu
Melissu Lucio sem Fréttablaðið
fjallaði um í vor, en ríkisstjóri Texas
sló aftöku hennar á frest ótíma-
bundið í kjölfar greiningar Gísla á
játningu hennar.
Mörg þeirra mála sem Gísli hefur
komið að hafa hlotið heimsathygli
og má þar nefna mál Henry Lee
Lucas í Texas, sem fjallað er um í
heimildarmyndinni The Confession
Killer og hryðjuverkamálin frægu
frá Birmingham og Guildford í Bret-
landi, sem Óskarsverðlaunamyndin
In the Name of the Father byggir á.
Hvaðan kemur ástríðan?
„Það var forvitnin,“ segir Gísli og
ljóst er að hann telur forvitnina vera
frumskyldu hvers vísindamanns.
„Að vera réttarsálfræðingur er eins
og að vera keppnisíþróttamaður. Þú
þarft stöðugt að halda þér í þjálfun,“
segir Gísli sem hugsar jöfnum hönd-
um um réttlætið og framþróun vís-
indanna. „Í öllum málum sem ég hef
tekið að mér hef ég spurt mig: Hvað
hef ég lært af þessu máli? Hvað get
ég gert betur og kennt öðrum með
því að skrifa greinar um málið?“
segir Gísli og fullyrðir að hvert
einasta mál hafi haft þýðingu fyrir
fræðin.
Forvitnin er
frumskylda
Gísli hefur þegið
fjölda verðlauna
og viðurkenn-
inga fyrir ævi-
starf sitt og er
auk þess hand-
hafi i hinnar
virtu CBD-orðu
sem Elísabet
Bretadrottning
veitti honum.
FRÉTTABLAÐIÐ/
ERNIR
Aðalheiður
Ámundadóttir
adalheidur
@frettabladid.is
Það var forvitnin sem rak Gísla
utan í nám en hann vissi ekki að
hans sérsvið yrði á dekkri hliðum
mannlífsins þegar hann skráði sig
í hagfræði við Brunel-háskólann á
Englandi árið 1971. Eftir fyrstu önn-
ina var gerð krafa um sex mánaða
verklegt nám og tilviljun réð því að
Gísli réð sig á áfangaheimili fyrir
vandræðaunglinga í Bristol þar sem
hann starfaði í sex mánuði.
„Þetta vakti mikla forvitni hjá
mér því sjálfur var ég ansi saklaus.
Ég reykti ekki, neytti ekki áfengis,
var í íþróttum og þekkti eiginlega
ekkert inn á lífið. Ég var svo sak-
laus, trúði heils hugar á réttarkerfið,
dómskerfið, lögregluna og hafði
almennt fulla trú á öllu hinu góða og
hafði ekki séð neitt vont eða slæmt,“
segir Gísli.
Ári síðar var aftur komið að verk-
námi og Gísli ákvað að koma heim
til Íslands. Hann fékk sumarstarf
hjá lögreglunni og var spenntur að
sjá hvort saklausa Reykjavík gæti
átt sér dekkri hliðar en hann hafði
séð. Með forvitnina í fyrirrúmi vildi
hann helst vera þar sem mestur
fyrirgangur var, leitaðist eftir auka-
vöktum og ekki síst á nóttunni.
Trúnaðarmál um Breiðavík
Á þriðja ári hafði Gísli fært sig yfir
í sálfræði og hóf undirbúning að
lokaverkefni. Hann tók síðustu
verklegu törnina hjá Félagsmála-
stofnun Reykjavíkur. Það reyndist
örlagarík ákvörðun.
„Þar er þá svo mikið verið að tala
um heimili sem heitir Breiðavík og
tekur börn sem hafa lent í vand-
ræðum. Þetta sé svo góð stofnun
að þeir sem fari þarna lendi aldrei
í vandræðum aftur, þetta er svona
góður staður. Þá vaknar spurning
hjá mér. Er hægt að staðfesta að
þetta sé svona góður staður eins og
af er látið?“ segir Gísli. Árið er 1974
og Gísli hefur gert hina vel þokk-
uðu Breiðavík að sínu fyrsta rann-
sóknarverkefni.
„Þessir 72 strákar í rannsókninni
minni voru f lestir með hegðunar-
vandamál sem erfitt var að ráða
við. Sumir þeirra höfðu ekki verið
í af brotum áður en þeir komu í
Breiðavík en gerðust síðan afbrota-
menn,“ segir Gísli sem hafði líka
reynsluna af áfangaheimili í Bristol
að byggja á. „Ég vissi að unglingar
eru ekki annað hvort góðir eða
slæmir að upplagi og áhugi vaknaði
á hvernig væri hægt að forða því
að börn fremdu af brot með því að
bæta stöðu þeirra. Um þetta átti
þessi fyrsta rannsókn mín að vera;
um þetta heimili fyrir vestan sem
fór svo gott orð af,“ segir hann.
„Niðurstaðan var að þetta var
algerlega öfugt,“ segir Gísli, en það
var rannsókn hans sem veitti heim-
ilinu náðarhöggið nokkrum árum
síðar. Meðal niðurstaðna Gísla um
Breiðavík var að um 83 prósent
drengja sem þangað höfðu komið
áttu eftir að komast í kast við lögin
síðar. Þar af höfðu 75 prósent fengið
skráningu um hegningarlagabrot í
sakaskrá.
Gísli fékk fyrstu ágætiseinkunn
fyrir lokaverkefnið og tók við sér-
stökum verðlaunum fyrir frammi-
stöðu sína við útskriftina. Ekki voru
þó allir jafn ánægðir með niður-
stöður BS-ritgerðar hans.
Ritgerðin var prentuð út á Félags-
málastofnun Reykjavíkur. „Það
voru um tuttugu eintök prentuð og
þá sást hver niðurstaðan var,“ segir
Gísli. Þá voru eintökin stimpluð
„trúnaðarmál“ á forsíðuna. Sjálfur
hafði Gísli fengið þrjú eintök áður
en stimpillinn fór á loft en brýnt
var fyrir honum að fara varlega með
niðurstöðuna, sem hann gerði.
„Ég var þarna í minni fyrstu rann-
sókn byrjaður að valda vandamál-
um,“ segir Gísli og kímir. „Þetta var
hneyksli, að niðurstöðurnar hjá mér
voru ekki í samræmi við þá ímynd
sem fólk hafði um staðinn. Ég tel að
þær hafi haft áhrif á að heimilinu
var lokað árið 1979. Niðurstöður
mínar komu ekki fram í fjölmiðlum
af því að þessu var haldið ofan í
skúffu sem trúnaðarmáli.“
Rúmum þremur áratugum síðar
var Gísli skipaður sérfræðingur í
nefnd á vegum ríkisins sem rann-
sakaði aðstæður og illa meðferð á
vistheimilinu. „Þá var mín gamla
skýrsla meðal gagna sem fyrir lágu
en það var lítið til af öðrum gögn-
um. Ég birti bókarkafla um rann-
sóknina 1981 til að aðrir gætu lært
af þessu máli en svo lá þetta bara
kyrrt í mörg ár,“ segir Gísli.
Hvaða áhrif hafði Breiðavík á
þróun ferilsins?
„Breiðavíkurrannsóknin gerði
mig að vísindamanni, af því að ég
lærði af henni að maður getur ekki
gefið sér að það sem talið er sé svo í
raun. Ekki er allt sem sýnist og þess
vegna þarf alltaf að líta undir yfir-
borðið.
Ég lærði strax þarna í upphafi að
maður þarf að rannsaka hlutina
sjálfur og getur ekki gefið sér neitt,
nema rannsaka sjálfstætt. Rann-
sóknin mun tala sínu máli, óháð því
hverju haldið er fram,“ segir Gísli,
sem hefur haft þetta að leiðarljósi
allan sinn feril.
Gísli hefur ekki aðeins komið að
gífurlegum fjölda sakamála heldur
er hann afkastamikill fræðimaður.
Hann var ráðinn til Lundúna-
háskóla árið 1980, fyrstur réttarsál-
fræðinga, og varð síðar fyrsti pró-
fessorinn í fræðigreininni við þann
skóla. Eftir hann hafa birst um 500
ritrýndar fræðigreinar, bækur og
bókarkaflar.
24 Helgin 17. september 2022 LAUGARDAGURFRÉTTABLAÐIÐ