Fréttablaðið - 24.09.2022, Síða 71

Á Vísindavöku Rannís í
Laugardalshöll laugardaginn
1. október verður hægt að
kynna sér hvernig mann-
legir sjúkdómar, eins og Alz-
heimer, Parkinsons, sykur-
sýki og Wolfram-heilkenni,
koma fram í músum.
„Við ætlum að fjalla um mannlega
sjúkdóma í músum og hvernig
nota má mýs til að rannsaka ýmsa
sjúkdóma og auka skilning okkar á
þeim,“ upplýsir Valdimar Sveins-
son, einn fjögurra læknanema sem
í sumar tóku þátt í Mobility-verk-
efninu sem ESB/ESS styður.
„Okkur bauðst að taka þátt
í rannsóknum á þessum til-
teknu sjúkdómum vegna þess að
rannsóknir hafa staðið á þeim í
Eistlandi og þangað fengum við að
fara í heilan mánuð í sumar. Þar
máttum við velja hvaða sjúkdóm
við vildum einblína á, og sjálfur
valdi ég Parkinsons,“ upplýsir
Valdimar.
Fyrir Parkinsons athugaði
Valdimar hvort aukna fitusækni
(e. lipophilcity) væri að finna í
ákveðnum svæðum músarheilans.
„Ástæðan fyrir því var niður-
staða úr fjölþjóðlegri rannsókn
sem sýndi aukningu á genatján-
ingu í svokölluðum fáhyrnum
(e. oligodentrocytes) en það eru
sérstakar frumur sem finnast í
miðtaugakerfinu. Frumurnar eru
þess valdandi að rafboð innan
heilans berast hraðar. Hingað til
hafa fáhyrnur verið hundsaðar
í Parkinsons-sjúkdómi en með
því að skoða aukna fitusækni í
heila fæst vísbending um aukna
virkni þeirra í heilanum. Þá gat ég
borið saman Parkinsons-mýs við
heilbrigðar mýs og séð muninn,“
útskýrir Valdimar.
Til að rannsaka Wolfram-heil-
kenni voru sneiðar af músaheilum
skoðaðar, bæði frá heilbrigðum
músum og músum sem tjáðu ekki
Wolfram-prótínið.
„Síðan var notað forrit sem bjó
til þrívíddarmyndir úr sneið-
unum og þá var hægt að athuga
breytingar í rúmmáli heilans, en
tilgangurinn var að athuga hvort
mýs sýni sömu heilabreytingar og
menn, sem er mjög gagnlegt þegar
kemur að því að rannsaka sjúk-
dóminn, sem er afar sjaldgæfur og
því erfitt að rannsaka í mönnum,“
greinir Valdimar frá.
Eitt aðaleinkenni og helstu
orsakavaldar Alzheimer eru
amyloid- og tauprótín-útfellingar í
heilanum.
„Þá var sérstöku efni, bisdemet-
hoxycurcumin (BDMC), sprautað
í mýsnar og var tilgangurinn að
athuga hvort hægt væri að nota
BDMC sem lyf við Alzheimers en
vonin er að BDMC geti minnkað
þessar útfellingar,“ segir Valdimar.
Spennandi að rannsaka betur
Ástæða þess að mýs eru gjarnan
notaðar í rannsóknum segir Valdi-
mar vera þá að framgangur ýmissa
sjúkdóma í músum líkist því sem
þekkist í mönnum.
„Erfðamengi músa er mjög líkt
okkar og þess vegna má gjarnan
yfirfæra niðurstöður músarann-
sókna á menn. Þetta getur auð-
vitað verið vandmeðfarið en engu
að síður þjóna músarannsóknir
sem góð byrjun áður en farið
er að rannsaka menn. Ef ég tek
Parkinsons-mýsnar sem dæmi eru
einkenni þeirra mjög lík þeim sem
sjást í okkur mannfólkinu. Það
eru mörg einkenni sem geta fylgt
Parkinsons, önnur en dæmigerð
hreyfivandamál sem flestir tengja
sjúkdóminn við. Mörg einkenni
koma fram áður en hreyfitruflanir
gera vart við sig, til dæmis hægða-
tregða, skyntruflanir og verkir. Öll
þessi einkenni mátti sjá í músum
sem voru ekki langt komnar í
framgangi sjúkdómsins,“ greinir
Valdimar frá.
Niðurstöður frá Parkinsons-mús-
unum sýndu að aukin fitusækni var
í heilum þeirra.
„Það gæti þýtt að virkni fáhyrn-
anna jókst í músum með Parkin-
sons. Næsta skref væri að lita fyrir
fáhyrnurnar og sjá hvort aukning
sé í fjölda þeirra. Hvað þetta þýðir
fyrir framgang sjúkdómsins er aftur
á móti ekki ljóst en það gæti verið
spennandi að rannsaka það betur,“
segir Valdimar og heldur áfram:
„Niðurstöður Wolfram Synd-
rome sýndu minnkun á heilanum,
eins og sést hefur í mönnum með
sjúkdóminn, og er nú hægt að nota
mýsnar til að rannsaka sjúkdóminn
betur og vonandi í náinni framtíð
til að lækna eða meðhöndla sjúk-
dóminn. Alzheimer-niðurstöð-
urnar voru ekki eins góðar þar sem
magnið sem notað var af BDMC
sýndi engin mælanleg áhrif, en
svona geta vísindin víst verið.“
Vel hugsað um mýsnar
Læknanemarnir fjórir fóru út til að
hjálpa til við rannsóknir sem staðið
hafa yfir í nokkur ár.
„Ég hafði aldrei áttað mig
almennilega á því hversu gríðar-
legur tími fer í þessar rannsóknir
og undirbúningsvinnuna fyrir
þær. Okkur gafst tími til að sjá
aðstöðuna fyrir mýsnar og hvernig
þær eru meðhöndlaðar fyrir ýmis
verkefni sem þær leysa. Það sem
kom mér mest á óvart var öll
vinnan í kringum mýsnar, en þess
skal geta að það er mjög vel hugsað
um þær enda gilda um það mjög
strangar reglur,“ segir Valdimar sem
er á öðru ári í læknisfræði.
„Ég hef alltaf haft áhuga á
vísindum og sérstaklega lækna-
vísindum. Ég ákvað að fara í læknis-
fræði þegar ég áttaði mig á að það
væri gerlegt að starfa sem læknir,
bæði í rannsóknum og klíník, en
mér þykir mjög spennandi að geta
gert bæði. Einnig hef ég heyrt að
læknar í rannsóknum geti haft
ákveðna sérstöðu fyrir þær sakir að
hafa reynslu af báðum hliðum.“ n
Framgangur sjúkdóma líkur í músum og mönnum
Læknaneminn
Valdimar Sveins-
son rannsakaði
Parkinsons-
sjúkdóminn í
músum í Eist-
landi í sumar.
FRÉTTABLAÐIÐ/
VALLI
Við erum að fikta í
reikistjörnunni
Þorvarður við einn af hratt hverfandi jöklum Íslands. Hann mælir með
stuttmyndinni climatevis.com/after-ice þar sem sjá má afleiðingar loftslags-
breytinga á íslenska jökla síðustu ár. MYND/GUNNLAUGUR ÞÓR PÁLSSON
Í tilefni Vísindavöku verða
sex Vísindakaffi haldin
víða um land. Þar af verða
loftslagsmál í algleymingi í
Nýheimum á Höfn í Horna-
firði laugardaginn 1. október.
klukkan 14 til 16.
Fjögur erindi verða flutt á mál-
stofunni. Í erindinu Ungt fólk
og útsýnið á loftslagsbreytingar
kynnir Arndís Ósk Magnúsdóttir
laganemi niðurstöður rannsóknar
sinnar um líðan og viðhorf 14-25
ára Hornfirðinga til loftslags-
breytinga.
„Sjálfur flyt ég síðasta erindið,
Hernaðurinn gegn heiminum:
Um mikilvægi þess að glata hvorki
von né skopskyni. Það fjallar um
stöðu loftslagsmála og kallast á við
erindi Arndísar,“ segir Þorvarður
Árnason, forstöðumaður rann-
sóknaseturs HÍ á Hornafirði.
Tvö önnur spennandi erindi
verða flutt á Vísindakaffinu og má
nálgast dagskrána á visindavaka.
is/visindakaffi/
Baráttan við hernaðinn
Titill á erindi Þorvarðar er tilvísun
í blaðagrein Halldórs Laxness,
Hernaðinn gegn landinu. „Þar
ræddi hann umhverfismálin sem
voru efst á baugi fyrir um hálfri
öld á Íslandi. Í dag glímum við enn
við sömu vandamál og til viðbótar
hafa bæst við umhverfismál vegna
loftslagsbreytinga. Þó svo birt-
ingarmyndir loftslagsbreytinga
séu að hluta til staðbundnar, þarf
að takast á við þær í hnattrænu
samhengi,“ segir Þorvarður.
„Loftslagsbreytingarnar eiga
rót sína í losun gróðurhúsaloft-
tegunda. Ríku löndin á norður-
hjara plánetunnar losa margfalt
magn gróðurhúsalofttegunda á við
lönd á suðurhjaranum. Orsökin
eru vestrænir lifnaðarhættir og
óhófleg iðnaðarframleiðsla.
Hnattrænu loftslagsáhrifin
eru ekki bundin við löndin sem
valda þeim, heldur geta komið
fram hinum megin á hnettinum, í
löndum sem hafa lítið eða ekkert
sér til sakar unnið. Þau birtast í
gríðarlegum þurrki, flóðum og ýktu
hitastigi í til dæmis Pakistan, Ind-
landi, og fátækari löndum Afríku.“
Lausnin felst í skipulagi
„Loftslagsmálin verða æ alvar-
legri. Þau má sjá alls staðar þar
sem eru jöklar, jafnt á Íslandi sem
á Grænlandi, Suðurheimskautinu,
Himalajafjöllum og víðar. Við
erum að hafa áhrif á grunnferla
náttúrunnar sem eru af hnatt-
rænni stærðargráðu. Við erum að
fikta í reikistjörnunni sjálfri.
Hernaður er líka vísun í skýrslu
sem kom út á vegum umhverfis-
stofnunar SÞ í ár: Friðmælst við
náttúruna. Mannkynið hefur
stundað hernað gegn náttúrunni
og afleiðingarnar eru útrýming
tegunda, eyðilegging vistkerfa og
búsvæða og rýrnun náttúrulegrar
fjölbreytni.
Það þarf að grípa skipulega til
aðgerða á næstu árum og ára-
tugum vegna loftslagsvandans,
vernda líffræðilega og náttúrulega
fjölbreytni og uppfylla heims-
markmið SÞ um sjálfbæra þróun.
Þessi svið þarf að hugsa sem
eina heild í allri stefnumótun og
aðgerðum opinberra aðila.“
Fyrirmyndarríkið Ísland
„Á Íslandi þurfum við öll að taka
okkur tak, stjórnvöld, fyrirtæki,
sveitarfélög og almenningur. Þó
svo hvert og eitt okkar breyti
ekki gangi sögunnar, skiptir máli
að Ísland sendi skýr skilaboð til
umheimsins að við ætlum að gera
allt sem í okkar valdi stendur til að
sporna við loftslagsbreytingum.
Við getum sótt í reynslu okkar
af Covid-19 faraldrinum. Þar
hugsuðum við um hlutina bæði
á landsvísu og heimsvísu. Lofts-
lagsváin er heimsfaraldur og allur
heimurinn er þar undir. Það sem
við lærðum í Covid-19 um sam-
stöðu og umhyggju fyrir öðrum
manneskjum þarf að teygja yfir
aðrar lífverur og náttúruna til að
ná raunverulegum árangri.“
Vitundarvakning fyrsta skrefið
„Undanfarin ár hefur orðið mikil
vitundarvakning á meðal íslensks
almennings um loftslagsvána. En
skrefið frá hugmynd til athafna
er stórt og þar þarf ríkisvaldið
að hafa skýra sýn á það hvað
almenningur getur gert. Ríkis-
valdið setti hvata til þess að fólk
geti keypt vistvænni bíla, en það
nægir engan veginn. Þarf ekki líka
að minnka notkun á einkabílnum
með því að stórbæta almennings-
samgöngur?
En hvar kemur skopskynið inn í
þetta allt?
„Rannsókn Arndísar fjallar
um vaxandi loftslagskvíða ungs
fólks á Hornafirði. Í ljós kom að
töluverður kvíði hefur hreiðrað
þar um sig, enda erum við á
suðausturhorninu viðkvæm fyrir
loftslagsbreytingum með alla
þessa jökla í bakgarðinum. Breyt-
ingar á náttúrunni sjást glöggt
hér í bráðnun jöklanna síðustu
130 árin. Loftslagsbreytingarnar
verða með okkur alla næstu öld
og lengur. Unga fólkið í dag mun
þurfa að glíma við afleiðingarnar
af ákvörðunum og athöfnum eldri
kynslóða. Vonin liggur í unga
fólkinu, en það stefnir allt í voða
ef það er lamað af kvíða.
Ég lít á það sem hlutverk mitt
að valdefla almenning, sérstak-
lega ungt fólk og hvetja það til að
gefast ekki upp. Skopskynið er
ákveðið meðal sem gerir okkur
betur kleift að takast á við hluti
sem eru sorglegir og yfirþyrm-
andi. Ekki má gleyma að hafa
gaman á meðan. Nýsköpun er
lykilatriði í því að takast á við
óvissu og ógnvekjandi framtíð.
Stjórnvöld þurfa að efla nýsköpun
á öllum sviðum, ekki síður í
vísindum, listum, menningar- og
samfélagslegri nýsköpun en í
iðnaði eða fyrirtækjarekstri.“ n
kynningarblað 7LAUGARDAGUR 24. september 2022 VísindaVak a r annís