Arkitektúr og skipulag - 01.08.1988, Page 26

Framtíðarsýn í byrjm aldarinnar
BlIRFELL KRAFTA^ÆG
Kraftstation
Thjorsá Elv, Island
tpkmche 27

’frrrnrF
-r r r-
r t
§. Sætersmoen, irtfZn/fc
9fg6rotckniah ‘Dttrnxu

B ERNER. % »ÖÍN£K.
-ARKTreKTE^.
J<RÍrri».NÍA.
Fyrir rúmum hundrað árum, á heimssýn-
ingunni í París 1885 voru sýndar tœkni-
nýjungar sem síðan hafa orðið hluti af
daglegu lífi vesturlandabúa á tuttugustu
öldinni. Ef frá er skilið flug, geimferðir og
kjarnorka var svo til allt, sem á okkar tím-
um telst nútímalegt, sýnt í París fyrir meira
en hundrað árum. Síðasti fjórðungur ní-
tjándu aldar og fram að heimsstríðinu
mikla 1914-18 var friðartími á vesturlöndum
og víðast almenn hagsœld. Stórstígar
framfarir í samgöngum höfðu aukið sam-
skipti fólks og staðbundnar hungursneyðir,
sem iðulega skutu upp kollinum í Evrópu,
heyrðu sögunni til. Fjöldinn allur af upp-
finningum kom fram á sjónarsviðið, raf-
magn og nýting þess, bílar og margt fleira.
Einar Benediktsson skáld var einn þeirra
sem heilluðust af nýjungum þessum og
uppfinningum um síðustu aldamót. Sá
hann fyrir sér mikla auðsœld til handa
þjóðinni og áttu draumar þessir að rœtast
fyrir tilstyrk stórfenglegra framkvœmda í
virkjunum fallvatna landsins.
Fyrstu hugmyndirnar um virkjun voru um
nýtingu fossa á Noröausturlandi. Upp-
hafsmaður aö öflun vatnsréttinda í Jök-
ulsá á Fjöllum og Skjálfandafljóti rétt fyrir slö-
ustu aldamót var Oddur V. Sigurðsson, vél-
fræðingur frá Lundúnum. Langstórtækastur
varð svo Einar Benediktsson og hafði til þess
stuðning fjársterkra útlendinga. Mönnum leist
misjafnlega á það sem í Lögréttu hinn 4. sept-
ember 1907 var kallað: „sölubrask Einars
Benediktssonar á sumum bestu jörðum lands-
ins og fossum til útlendinga", og á Alþingi er
sagt um Einar: „Ég þekki einn mann, sem gjör-
ir þetta (þ.e. kaupir hér fossa fyrir útlendinga)
og hefur að miklu leyti lifað á leppmennsku og
„spekulationum" fyrir útlendinga." Og einmitt
vegna ásóknar í íslenska fossa voru samþykkt
lög á Alþingi sumarið 1907 þar sem skorður
voru settar við eignar- og notkunarrétti út-
lendra manna á fossum á íslandi.
Bessi þróun mála gerði nokkru erfiðara fyrir að
flytja fjármagn til landsins, en á því var veru-
legur skortur hérlendis á fyrstu árum aldarinn-
ar. Sumir segja jafnvel að enn skorti fjármagn
hér á landi! Því var það ráð tekið að stofna
fossakaupafélög. Strax haustið 1907 eru stofn-
uð tvö fossafélög að tilstuðlan Einars en það
voru félagið Skjálfandi um fossa í Skjálfanda-
fljóti og félagið Gigant um Dettifoss. Af áður-
nefndum Oddi V. Sigurössyni, sem fluttur var
til Bandaríkjanna, keypti Einar vatnsréttindi
Goðafoss og Dettifoss. Ferð þessa fór hann frá
Edinborg en þar hélt hann heimili árin 1907-
1908.
Frá Skotlandi fluttist Einar um stundarsakir til
Noregs en þaðan til Kaupmannahafnar haustið
1908 þar sem hann bjó f tvö ár. Um þessar
mundir lá hann í miklum ferðalögum milli
landa og var sannkallaður heimsborgari.
Tengdust ferðir Einars viðskiptum og fyrirtækj-
um sem hann kom á fót, enda hafði hann að-
albækistöðvar í Lundúnum frá árinu 1910. Á
þessum árum voru Englendingar einna fremst-
ir þjóða í tækni og vísindum og mikill áhugi á
alls konar landkönnun, ekki síst heilluðu norð-
ur- og suðurhöf. Helstir keppinautar Englend-
inga í könnun heimskautanna voru Norðmenn
og er fræg keppni þeirra Amundsens og Scotts
um hvor yrði fyrri á suðurpólinn.
Einari varð ekki skotaskuld úr því að vekja
áhuga auðugra þjóðrembumanna í Noregi og
Englandi á þessum árum með von um skjót-
fenginn gróða af því aö festa fé í fyrirtækjum á
Islandi. Var hann sífellt á þeytingi milli landa
að sinna þessum framfaramálum. Voru virkj- ►
24
25