AVS. Arkitektúr verktækni skipulag - 01.12.1995, Blaðsíða 62

Mynd 2. Varða á hálendisbrúninni þar sem Eyjafjarðardalur í
Eyjafjarðarsýslu endar. Vörður eru mikilvægar til upplýsingar
um ferðir og ferðaleiðir áður fyrr. Þessi varða er skammt frá
þar sem áður var veðurathugunarstöðin Nýibær, nyrst á Nýja-
bæjarafrétt. Myndin er tekin í göngum á Eyjafjarðardal árið
1986, kl. 7 að morgni. Þó að vörðunni kunni að vera kalt er
það ekki kuldinn sem er helsta ógn hennar, það erum við
mennirnir.
Mynd 3. Rústir Hólasels á Eyjafjarðardal. Rústirnar kúra undir
fjallinu og minna okkur á horfna atvinnuhætti landsins. Rúst-
irnar eru margar hverjar greinilegar og því ekki í mikilli hættu.
Prufuholur á staðnum sýna að upphafs seljabúskapar á þar
má rekja allavega töluvert aftur fyrir 1332, en þá féll gjóska úr
Grímsvötnum (eldfjallaaska) yfir hús á staðnum. Myndin er
tekin í göngum á Eyjafjarðardal rétt fyrir hádegi.
afla upplýsinga um fornleifar í öllu konungsríkinu svo
hægt væri að marka einhverja stefnu um varðveislu
þeirra og verndun.
Spurningalisti frá nefndinni var sendur strax árið eftir
til allra sóknarpresta ríkisins, eða þeirra sem náðist
til. Til íslands bárust listarnir hinsvegar aldrei að ráði,
m.a. vegna styrjalda í álfunni.
Tæpum tíu árum síðar, eða árið 1816, vann Finnur
Magnússon að eigin skráningu á fornleifum og ýms-
um sögnum og virðist hann hafa gert þetta til að koma
upplýsingunum á framfæri við „Commissionen''.
Stuttu síðar var Finnur gerður að nefndarmanni og
var hlutverk hans að sjá um tengsl „Commissionen"
við ísland. Finnur þýddi og staðfærði spurningalista
nefndarinnar og sá til þess að þeir yrðu sendir til
íslands strax um vorið 1817.
Skrá Finns var höfð til hliðsjónar þegar fyrsta friðun
j_ á fornleifum hér á landi átti sér stað þann 19* apríl
p 1817, en þá voru 10 fornleifar friðaðar eða öllu heldur
^ friðlýstar. Af þessum 10 voru fimm rúnasteinar, ein
rúnaáletrun, einn legsteinn, dómhringur á Þingvöllum
á Þórsnesi, Snorralaug í Reykholti og Borgarvirki í
Víðidal í Húnavatnssýslu. Af þessari upptalningu má
sjá að hið ritaða orð hafði afskaplega mikla þýðingu
að mati þeirrar tíðar manna og skilgreining þeirra
almennt á fornleifum önnur en í dag.
Fornleifar voru ekki friðaðar (friðlýstar) á ný fyrr en
90 árum síðar, eða með tilkomu nýrra fornminjalaga
árið 1907. Á árunum 1926-1930 var svo gert gríðar-
legt átak í friðunarmálum og hafa aldrei jafnmargar
fornleifar verið friðaðar hér á landi og einmitt þá, eða
um 84% allrafriðaðra fornleifa í dag. Aðalhvatamaður
að þeim friðunum var þáverandi þjóðminjavörður
Matthías Þórðarson, en hann mun þó ekki hafa farið
á staðina sjálfur, heldur notað eldri gögn og ritaðar
heimildir við sína friðun.
Aldrei fór eiginleg fornleifaskráning fram vegna
þessarafriðana. Slík vinna hófstekki fyrren um 1980,
| u.þ.b. 160 árum eftir að „Commissionen" hóf starf
p sitt hér á landi. Sú skráning var ekki yfirgripsmikil og
voru margir að skrá næstu árin, hver með sína að-
ferð og sínar lausnir á þeim vandamálum sem upp
komu við skráninguna.
Árið 1990 var í fyrsta sinni birt á prenti skrá yfir frið-
lýstar fornleifar skv. nýjum þjóðminjalögum nr. 88/
1989. Þar kemur í Ijós að fjölda friðlýstra fornleifa er
mjög miskipt eftir sýslum. Þannig eru aðeins 3 forn-
leifar eða staðir með fornleifum friðlýstir í Gullbringu-
sýslu, en 63 í Rangárvallasýslu. 28 fornleifar eða
staðir með fornleifum eru friðlýstir í Eyjafjarðarsýslu,
en 4 í Norður - Þingeyjarsýslu. Varla liggur mismun-
urinn í stærð sýslnanna, heldur eru aðrir þættir, svo
60