Íslenskt mál og almenn málfræði - 01.01.2022, Síða 13

(6) Nemendurnir (kk.ft.) töldu að þetta væru ósanngjarnar kröfur.
Skólastjórinn yrði að hlusta betur á röksemdir þeirra. Þeir (kk.ft.)/
Þau (hk.ft.) gætu bara alls ekki komist yfir allt námsefnið á þessum tíma.
(Höskuldur Þráinsson 2005:517–518)
Málfræðingarnir skýra yfirleitt þau frávik frá beygingarsamræmi sem hér
eru sýnd dæmi um. Þannig bendir Guðrún Þórhallsdóttir (2019) á að mál-
notendur forðist kannski að segja Foreldrar mínir eru skildir þegar um
skilnað er að ræða af því að skildir er samhljóða við skyldir og Eiríkur
Rögnvaldsson (2012:42) bendir líka á þetta. Guðrún Kvaran (2005) nefnir
að dæmi hennar sé úr útvarpsþætti og segir að þegar mælandinn viti að
bréfritarinn sé kona sé „oftast betra að láta raunkynið ráða“. Í setninga -
fræðihandbók minni frá 2005 segir að með því að nota karlkynið þeir í
dæmi (6) velji málnotandinn svokallaða endurvísun (e. anaphoric refer-
ence), þ.e. vísi í sjálft nafnorðið nemendur sem þarna fer á undan og miði
við málfræðilegt kyn þess. En ef nemendahópurinn sé þekktur, eða „kom-
inn á skrá“ í samtalinu eins og það er orðað, sé hægt að vísa til hans með
bendivísun (e. deictic reference) og þá sé eðlilegt að nota hvorugkyns-
formið þau ef hópurinn er blandaður.6
Málfræðingar sem hafa fjallað um frávik frá málfræðilegu kynjasam-
ræmi af því tagi sem nú voru sýnd dæmi um hafa bent á að það sé sjald-
gæfara þegar sagnfyllingar eiga í hlut en þegar um fornöfn er að ræða.
Þannig segir Guðrún Þórhallsdóttir (2015a:273) að ‘merkingarlegt sam-
ræmi’ (e. semantic agreement) sé ‘mikið notað’ („widely used“) þegar per-
sónufornöfn eiga í hlut og Þorbjörg Þorvaldsdóttir (2017:6) segir að það
komi ‘talsvert oft’ („quite frequently“) fyrir í slíkum tilvikum.7 Þær vitna
báðar í þessu samhengi í svonefnt samræmisstigveldi (e. agreement hier-
archy) sem er kennt við breska málfræðinginn Greville C. Corbett og
mætti setja fram á þessa leið (sjá t.d. Corbett 1979:204, 2006:207):8
Þrjú kyn 13
6 Af þessu leiðir þá líka að ef um væri að ræða kvenkyns nemendur eingöngu væri eðli-
legt að vísa til nemendahópsins með kvenkynsforminu þær og ef nemendurnir væru allir
karlkyns gæti karlkynsformið þeir líka haft „bendivísun“ í þessum skilningi, þótt það sé
ekki nefnt þarna í bókinni. — Athugið líka að þegar talað er um „blandaða hópa“ í þessari
grein getur það oftast eins átt við hópa kynsegin fólks. Það er vert að hafa þennan mögu-
leika í huga þótt kannski sé ekki alltaf bent á hann.
7 Í erlendum málfræðiritum er latneska heitið constructio ad sensum stundum notað um
dæmi þar sem merkingarlegt kyn er tekið fram yfir málfræðilegt.
8 Corbett er reyndar með tilvísunarfornöfn í sínu stigveldi, en þeim er sleppt hér því
að í íslensku eru beygjanleg tilvísunarfornöfn yfirleitt ekki notuð heldur óbeygjanlegu til-
vísunartengingarnar sem og er.