Íslenskt mál og almenn málfræði - 01.01.2022, Page 22

munur kemur fram í eftirfarandi dæmum sem eru tekin úr dreifiblaði
fyrir fyrirlestur (Guðrún Þórhallsdóttir 2009):
(22)a. Þegar gestir koma eiga þeir að bíða í biðstofunni.
b. Gestirnir koma kl. 6. Þau hafa öll verið bólusett.
Í fyrra dæminu er sett fram almenn regla og þá sýnir fornafnsmyndin þeir
samræmi við karlkynsnafnorðið gestir. Í b-dæminu er hins vegar verið að
ræða um tiltekna gesti og mælandinn veit að gestahópurinn er blandaður.
Þá er hægt að nota vísandi kyn, þ.e. segja þau og vísa þar með til eðliskyns
gestanna í stað þess að láta fornafnið sýna samræmi við undanfarandi
nafnorð.
Með nafnorðum sem geta átt við einstaklinga af mismunandi kyni,
eins og forseti, forsætisráðherra og gestur í dæmunum hér framar, birtast
fornöfn ýmist í samræmiskyni eða vísandi kyni eins og við höfum séð.
Nafnorð eins og skáld og leikmaður (til dæmis í knattleikjum) eru líka af
þessu tagi eins og sjá má af eftirfarandi dæmum sem fundust í Risamál -
heildinni (sjá líka Höskuld Þráinsson 2022b:24–25):
(23)a. skáldið „ídealíserar“ hana ekki, en það … (samræmiskyn)
b. skiftir allmiklu máli fyrir skáldið […] því að hann … (vísandi kyn)
c. skáldið hefur þurft að valda þeim vonbrigðum þar sem hún …
(vísandi kyn)
d. Stundum fá leikmenn kallið áður en þeir eru tilbúnir.
(samræmiskyn)
e. við þekkjum hina leikmennina og vitum að þær eru …
(vísandi kyn)
f. Ég er hrifin af leikmönnum liðsins því þær eru … (vísandi kyn)
Í a-dæminu sýnir hvorugkynsfornafnið það samræmi í kyni við nafnorðið
skáldið þótt tiltekið skáld sé augljóslega til umræðu. Í b- og c-dæmunum
er hins vegar vikið frá málfræðilegu samræmi og notað vísandi kyn þar
sem hann vísar greinilega til einhvers ákveðins skáldkarls og hún til ákveð -
innar skáldkonu. Í d-dæminu er verið að ræða um leikmenn almennt, hvert
sem hið líffræðilega kyn þeirra er, og þá stýrir nafnorðið leikmenn sam-
ræmiskyni á fornafninu þeir. En í dæmum e og f er verið að ræða um til-
teknar knattspyrnukonur og þá er hægt að nota vísandi kyn og segja þær
í staðinn fyrir að láta fornafnið samræmast nafnorðinu leikmenn í kyni.
Höskuldur Þráinsson22
dæmum. Í b-dæminu er notuð þátíð (kom) af því að þar er verið að tala um ákveðið tilvik
og ákveðna persónu. Í a-dæminu er notuð nútíð af því að staðhæfingin er almenns eðlis.