Íslenskt mál og almenn málfræði - 01.01.2022, Blaðsíða 25

spyrnunni og verður vitni að glæsilegum samleik liðsfélaga sem
endar með marki.
    Djöfull eru þær góðar!
Í engu þessara tilvika á fornafnið við eitthvert nafnorð sem búið er að
nefna áður. Það er bara ljóst af samhenginu eða aðstæðunum til hverra er
verið að vísa — til sýnilegs hóps nemenda í fyrsta tilvikinu, tiltekins kven-
kynsnemanda í öðru tilvikinu og ákveðinna knattspyrnukvenna í því síð -
asta. Það eru augljós líkindi milli dæma af þessu tagi og þeirra dæma um
vísandi kyn persónufornafna sem lýst var hér framar. Í setninga fræði -
handbókinni (Höskuldur Þráinsson 2005) notaði ég orðið bendivísun um
þetta, en hin enska samsvörun þess, deictic reference, er vel þekkt úr um -
ræðu um vísun persónufornafna. Guðrún Þórhallsdóttir hefur líka notað
þetta orð í umræðu um kyn (t.d. 2008, 2009, 2022). Það hugtak um vísun
fornafna sem samsvarar því sem hér hefur verið kallað samræmiskyn er þá
endurvísun (e. anaphoric reference), en þá er átt við það þegar fornafn vísar
til tiltekins orðs sem kemur fyrir í undanfarandi texta.21
Þótt orðin bendivísun og endurvísun henti oft vel þegar talað er um for-
nöfn er hér lagt til að nota frekar orðin vísandi kyn og samræmiskyn þegar
verið er að fjalla um kyn kynbeygjanlegra orða almennt. Ástæðan er í
fyrsta lagi sú að þegar sagnfylling lagar sig að frumlagi í kyni orkar tví-
mælis að tala um „vísun“ (e. reference) í því samhengi. Í öðru lagi á bendi-
vísun ágætlega við um þá merkingu fornafna sem dæmi eru sýnd um í (26)
því að þar ræðst vísunin af aðstæðum (e. deixis) og jafnvel er hægt að gera
hana ótvíræðari með bendingum. En orðið hentar ekki eins vel þegar
verið er að ræða um merkingu kynbeygjanlegra orða af ýmsu tagi sem vísa
út fyrir textann. Aftur á móti er það í ágætu samræmi við fræðilega mál-
notkun að öðru leyti að tala um vísandi kyn (e. referential gender) á þann
hátt sem hér hefur verið stungið upp á og þar eru greinileg líkindi milli
persónufornafna og annarra kynbeygjanlegra orða í dæmum eins og þess-
um (sjá Höskuld Þráinsson 2022a:354):
(27) Hugsum okkur að við séum að horfa á hlaup. Þá getum við t.d. sagt
eitthvað af þessu um hlaupara sem eru rétt komnir í mark:
a. Hann hljóp svakalega vel!
b. Ekkert smá fljót!
c. Ókei. Öll þrjú komin í mark.
Þrjú kyn 25
21 Ég held að Jón Hilmar Jónsson (1982) sé upphafsmaður þess að nota orðin bendi-
vísun og endurvísun um þá notkun fornafna sem hér er lýst.