Íslenskt mál og almenn málfræði - 01.01.2022, Page 40

kyns í þessari verkaskiptingu gegna hugtökin samræmiskyn, vísandi kyn
og sjálfgefið málfræðilegt kyn lykilhlutverki. Tvö þau síðarnefndu hafa
verið notuð í umræðu um kyn í íslensku og ýmsum málum, eins og bent
er á í greininni, en hugtakið samræmiskyn er yfirleitt ekki skilgreint eins
og hér er gert.
Í inngangi var sagt að í greininni yrði reynt að svara eftirtöldum spurn -
ingum:
• Hvað er átt við með samræmiskyni, vísandi kyni og sjálfgefnu mál -
fræðilegu kyni?
• Hvenær fáum við samræmiskyn á kynbeygjanlegum orðum, hve-
nær vísandi kyn og hvenær sjálfgefið málfræðilegt kyn?
Það má segja sem svo að greinin í heild feli í sér nokkuð löng og flókin
svör við þessum spurningum. Í stystu máli má orða þau á þessa leið:
(61)a. Með samræmiskyni er átt við það þegar kynbeygjanlegt orð lagar
sig að tilteknu orði í textanum eða talinu. Þetta gerist alltaf þegar
um er að ræða kynbeygjanlegt hliðstætt ákvæðisorð sem stendur
með nafnorði (sjá dæmin í (2a) og (8)). Þetta er líka meginreglan
þegar sagnfyllingar eiga við frumlag í nefnifalli og persónufornöfn
birtast líka oft í samræmiskyni (sjá dæmin í (2b) og umræðu í fram -
haldi af þeim).
b. Með vísandi kyni er átt við það þegar kyn kynbeygjanlegs orðs
ræðst af kyni einhvers sem átt er við eða vísað til utan textans (tals-
ins). Þannig kemur fyrir að sagnfylling lagar sig ekki að viðkom-
andi nefnifallsfrumlagi í kyni heldur ræðst kyn hennar af einhverju
tilteknu utan textans sem mælandinn hefur í huga (sjá dæmin í (4)).
Þetta er þó algengara þegar persónufornöfn eiga í hlut (sjá dæmin
í (5) og (6)). Aðstæður geta líka kallað á vísandi kyn, bæði persónu-
fornafna og annarra kynbeygjanlegra orða (sjá dæmin í (26)–(28)).
c. Með sjálfgefnu málfræðilegu kyni er átt við það þegar tiltekið mál -
fræðilegt kyn er notað án þess að um málfræðilegt samræmi sé að
ræða eða tiltekna vísun. Þegar fólk á í hlut er karlkyn jafnan notað
á þennan hátt og felur ekki í sér vísun í tiltekið kyn eins og víða er
rætt hér framar (sjá m.a. dæmin í (12)). Í þeim skilningi er karl-
kynið þá „kynhlutlaust“.

Höskuldur Þráinsson40