Íslenskt mál og almenn málfræði - 01.01.2022, Page 119

2.3 Hljóðferlagreining í víðu samhengi
Hljóðferlagreining byggir á kenningum Stampe (1969, 1979) um náttúru-
lega hljóðkerfisfræði (e. Natural Phonology) en að hans mati er máltakan
náttúrulegt ferli þar sem framburður barns tekur mið af færni þess til að
mynda hljóð og hljóðasambönd miðað við þroska. Þannig áleit Stampe að
um væri að ræða algild (náttúruleg) ferli sem skýrðu muninn á tali barna
á máltökuskeiði og tali fullorðinna. Með aldrinum lagar barnið fram-
burðinn að framburði hins fullorðna og bælir niður eða fellir ferlin úr gildi
þar til það hefur að fullu náð tökum á framburði móðurmálsins (Stampe
1979; sjá einnig umfjöllun hjá Önnu Lísu Benediktsdóttur o.fl. 2019–
2020). Ingram (1976) var fyrstur til að lýsa málhljóðamyndun og fram-
burði barna með frávik samkvæmt hugmyndafræði Stampe. Margir
fræði menn hafa fylgt í kjölfarið, enda er aðferð hljóðferlagreiningar af
mörgum talin geta lýst hljóðkerfi barna með markvissari hætti en ef ein-
göngu er gengið út frá hljóðmyndun stakra samhljóða (sjá t.d. Beers 1995;
Dodd o.fl. 2003; Grunwell 1985; Hodson og Paden 1991; Þóru Más -
dóttur 2008).
Þrátt fyrir að hljóðferlagreining hafi verið gagnrýnd fyrir að skýra ekki
eðli eða orsök hljóðferla sem frávika hjá börnum með málhljóðaröskun
(m.a. Bernhardt og Stoel-Gammon 1994) þykir aðferðin sem slík hafa
mikið gagnlegt (klínískt) gildi fyrir talmeinafræðinga (Bernthal o.fl. 2013).
Markmið aðferðarinnar er að ná sem flestum alhæfingum þvert á hljóð -
kerfið (Sigurður Konráðsson 1983), t.d. með því að líta til eins fárra hljóð -
ferla og mögulegt er og vinna þannig samtímis með mörg málhljóð sem
barnið á í erfiðleikum með. Sem dæmi má nefna að ef barn beitir hljóð -
ferlinu framhljóðun,3 þ.e. notar frammynduð hljóð í stað bak-/góm-
mæltra (t.d. /kʰ/ > [tʰ]) og beitir einnig ferlinu fráblástursleysi (t.d.
/tʰ/ > [t]), getur nægt að reyna að ná fram fráblásna uppgómmælta lok-
hljóðinu /kʰ/ til að vinna á þessum tveimur hljóðferlum samtímis. Þannig
getur hljóðferlagreining auðveldað vinnu talmeinafræðinga við að setja
fram markviss þjálfunarúrræði.
Með hljóðferlagreiningunni er aflað upplýsinga sem notaðar eru í klín -
ískum tilgangi. Talmeinafræðingar þurfa að geta greint á milli algengra
hljóðferla í tali barna en til að það sé hægt hefur þurft að hliðra til flokkun
þeirra í nokkrum tilvikum. Hér er aðallega átt við algengustu frávikin í
máltöku íslenskra barna, þ.e. þegar börn nota [ð] í stað /r/ annars vegar
Hljóðferli barna með frávik í framburði 119
3 Notaðir eru hásteflingar til að auðkenna hljóðferli.