Læknaneminn - 01.11.1974, Síða 10

Þróun kynferðis
Sigurður S. Magnússon, lceknir
Ef skýra á frá því helsta, sem vitað er um kyn-
ferðisþróun mannsins, þarf að rifja upp þá félags-
legu, sálfræðilegu og sómatísku þætti, sem ákvarða
kynferði einstaklings og bvernig hann skynjar kyn
sitt og annarra. Líkamleg kyneinkenni eru oftast
augljós við fæðingu og eru ytri kynfæri þar höfð
til marks. Þróun ytri kynfæra í átt til karls og konu
ákvarðast af gerð kynkirtilsins, sem svo aftur
ákvarðast af erfðaþáttum (litningamynstri). Þegar
á fósturstiginu hafa kynhormónar lykilhlutverki að
gegna í þróun kynferðis. I frumbernsku er lagður
grundvöllur að því hvernig barnið skynjar sitt eigið
kyn (hið psychosexuala kyn eða „core gender inden-
tity“). Talið er, að litningar einstaklingsins, kyn-
kirtlar eða líkamlegt kyn hafi mjög lítil áhrif á þessa
skynjun barnsins. Aðalatriðið er sennilega hvaða
kyn (hið psychosexuala kyn eða „core gender iden-
lærir svo kynhlutverk sitt af sífelldum áróðri og
áhrifum frá umhverfinu. Ekki er vitað hvernig þetta
gerist, en margvíslegar kenningar eru til um þetta
efni. Ovíst er hvort líffræðileg áhrif skipta þarna
máli. Þróun kynhlutverksins er að mikhi leyti háð
umhverfi barnsins og þar ráða norm samfélagsins
miklu. Að vísu skipta ólík æxlunarhlutverk karla og
kvenna miklu máli. Kynstarfsemi á rætur að rekja
til lífeölisfræðilegra ferla, en kynhegðun manna er
hluti af félagslegri hegðun þeirra og hún er miklu
háðari félagslegum og sálfræðilegum atriðum en
kynhegðun annarra dýrategunda.
Arfbundið hynferði.
Þegar talaö er um arfbundið kynferði er átt við
ákveðna niðurröðun litninga í frumum líkamans.
Mannsfrumur hafa yfirleitt að geyma 46 litninga,
44 samstæður (autosom) og 2 kynlitninga. Hjá kon-
um eru þeir XX, en hjá körlum XY. Arfbundið kyn
má ákvarða á ýmsan hátt. Sýna má fram á arfbundið
kyn einstaklings með því að ákvarða kynkrómatíniÖ.
Kynkrómatínið (Barr’s body (1949)) er lítil klessa
af DNA (desoxyribonúkleinsýra), en úr henni eru
genin og þá einnig krómósómin gerð. Barrdoppan er
venjulega yst í frumukj arnanum, nálægt kjarna-
himnunni og litast á sérstakan hátt með lútsækn-
um (basofil) litum. (mynd 1.). Kynkrómatín-
ið er í öllum frumutegundurn líkamans, en sýni
er venjulega tekið úr munnslímhúð. I konum
með eðlilega genotypu er venjulega kynkrómatín i
25-40% af frumum munnslímhúðarinnar. Eru kon-
ur þær sagðar jákvæðar hvað snertir kynkrómatín.
Karlmenn hafa hins vegar ekkert kynkrómatín i
frumukjarna og því er sagt, að genotypiskur karl-
maður sé neikvæöur hvað snertir kynkrómatín. Ef
unnt á að vera að sýna fram á kynkrómatín þurfa 2
eða fleiri X-litningar að vera til staðar. Þess vegna
sést kynkrómatín hvorki hjá einstaklingi með kyn-
litningana XY (venjulegur karlmaður) né XO (sjúk-
dómsmynd Turners). Ef fleiri en 2 kynkrómósóm
eru í kjarnanum þá eru kynkrómatínin fleiri en 1-
Ef til vill er Barrdoppan gerð úr þeim X-litning, sem
er genetiskt óvirkur. Lyon setti 1961 fram þá til-
gátu, að annar X-litningurinn hjá konum með eðli-
lega litningaröð væri genetiskt óvirkur. Hann verðul’
það snemma á fósturskeiðinu og helst þannig fram-
vegis í viðkomandi frumu, svo og í þeim frumum
sem frá henni eru komnar. Hjá konum með eðlilega
litningaröð (genotypu) sjást svokallaðir „trommu-
kjuðar“ (,,drumsticks“) í u. þ. b. 2.5% af neutrofil
hvítum blóðkornum, en hins vegar ekki hjá karl-
mönnum með eðlilega litningaröð (mynd 2). „Kjuð-
ar“ þessir eru ávalir eða egglaga og tengjast frumu-
kjarnanum með stilk. Hlutverk þeirra er óljóst, en
þeir eru í nánum tengslum við X-litninginn. Sjaldan
sjást margir kjuðar í sömu frumu, jafnvel þótt X-
litningarnir séu fleiri en 2. Einnig er unnt að athuga
8
LÆKNANEMINN