Læknaneminn - 01.11.1974, Qupperneq 40

Brdðar útbrotasóttir d Islandi aðrar en bóla
3ón Steffensen, lœknir
í þennan flokk koma aðallega fjórir sjúkdómar til
álita hér á landi, mislingar, skarlatssótt, rauðir
hundar og hlaupabóla. Tveir síðast töldlu sjúkdóm-
arnir eru svo meinlausir, að sjaldnast verða menn
teljandi frá verki af þeirra völdum, og hending má
heita, að þeir verði mönnum að fjörtjóni. Þess er því
naumast að vænta að slíkra sjúkdómsfaraldra sé
getið í annálum fyrir 1800. Oðru máli gegnir um
mislinga og skarlatssótt, sem geta valdið þungum
faröldrum með umtalsverðu mannfalli.
Arabíski læknirinn Rhazes (860-932) ritar fyrst-
ur manna það glögga lýsingu á bólu og mislingum,
að unnt sé að greina milli þessara sjúkdóma, en
raunar álítur hann muninn byggjast meir á eðlis-
mun sjúklinganna en á mismunandi sjúkdómsvaldi.
Að áliti Rhazesar er því nánast um mismunandi
form sama sjúkdóms að ræða. Þetta spyrðuband
bólu og mislinga gengur aftur hjá síðari arabískum
læknum, svo sem Avicenna (um 980-1037) og kemst
úr ritum þeirra yfir í rit Norðurálfulækna, þar á
nieðal ensku læknanna Gilbertus Anglicus (á lííi um
1250) í Compendium medicinae og John’s of Gad-
desden (1280-1361) í Rosa Anglica (2, I, 446-50).
[ hi:ini fyrstu prentuðu dánarmeinaskrá presta fyrir
London, 1629, er bólusótt sér í flokki (14, 99), en
það er svo annað mál hversu örugg sjúkdómsgrein-
ing hafi verið þá, því það er nokkuð útbreidd skoð-
un meðal þeirra sem fást við sögu læknisfræðinnar
að örugglega sé ekki greint á milli bólu, mislinga og
skarlatssóttar fyrr en 1676 í riti Sydenhams, Ob-
servationes medicae. Það mun þó hæpið að ganga
út frá því sem almennri reglu.
Svíar hefja 1749, fyrstir þjóða, árlega skráningu
dánarmeina, sem tekur til alls ríkisins (7, 98). Á
dánarmeinaeyðublöðunum sem prestum er gert að
útfylla eru, bóla og mislingar sér í flokki og er
vandséð, hvað því hefur ráðið, nema þá að þar gæti
áhrifa Rhazesar um skyldleika sjúkdómanna. Senni-
lega hafa bæði bóla og mislingar verið árleg dánar-
orsök í Svíþjóð þegar skráningin hófst þar, að
minnsta kosti reyndist svo eftir að sjúkdómarnir
fengu hvor sinn dálk í dánarmeinaeyðublaðinu 1774
(5, II, 290-295). Ennfremur voru saman í dálki út-
brotataugaveiki og smitandi sjúkdómar („fláckfeber
och smittosam sjúka“), en enginn dálkur fyrir skar-
latssótt. Það má vera að það komi til af því hvað su
sótt var þá sjaldséð í Svíþjóð. Þannig segir Rosén
von Rosenstein 1764, að síðustu 38 árin hafi skar-
latssótt gengið aðeins tvisvar í Svíþjóð, í Uppsölum
1741 og í Stokkhólmi 1763 (15, 314).
Hér á landi er prestum gert að skrá dánarmein
1784, en ekki er vitað til að þeir hafi fengið neina
dánarmeinaskrá til að styðjast við í því starfi, en til
að auðvelda þeim greiningu dánarmeina hvetur
Hannes biskup Finnsson Svein Pálsson lækni til þess
að rita „Tilraun að upptelja sjúkdóma þá er að bana
verða, og orðið geta, fólki á Islandi,“ eins og.Sveinh
gerir grein fyrir í inngangi þeirrar greinar (11)-
Það auðveldar lil muna greiningu útbrotasótta
annálanna að bólusótt virðist einungis notað um
variola og ekkert annað heiti haft um hana. AS
þeirri niðurstöðu hef ég komist í riti um bólusóttir
hér á landi, sem mun birtast á öðrum stað. En áður
en sérheiti bráðra útbrotasótta annarra en bólu fóru
að tíðkast í íslensku, notuðu annálahöfundar um
þær fyrst í stað krefðu og heiti dregin af henni, og
er svo til 1644 að mislingasótt er notuð um þa
krefðusótt sem þá gekk. Eftir það hverfur heitið ur
annálum og er helst að sjá að, flekkusótt sem fyrst er
getið 1669,leysi það af hólmi. Að minnsta kosti virð-
ast bæði heitin upphaflega tákna það sama, útbrot
almennt, en ekki vera sérheiti á ákveðnum sjúkdómi-
Fyrir krefðu er gerð nánari grein í áður umgetnu
riti um bólu, en hér verða fyrst athugaðar skoðanir
hinna fyrstu íslensku lækna á flekku-, mislinga- og
30
læknaneminn