Læknaneminn - 01.11.1974, Page 42

og annaff haustfaraldur, svo að mörg efnileg ung-
börn hrundu niður. I annálum okkar er veiki þessi
ekki nefnd á nafn, en það má óhætt fullyrða af því,
hve hægfara hún er, að hennar hefur orðið hér áð-
ur vart undir nöfnunum mislingar, flekkusótt o. s.
frv., uns landlæknirinn kallaði hana réttu nafni árið
1787, er hún gekk í Gullbringusýslu.“ - „A sumum
sjúklingum varð engra skarlatssóttareinkenna vart,
en um þessar sömu mundir fengu þeir, — einkum
hörn -, þrálátan niðurgang, stundum uppköst öðrum
þræði, máttleysi og lystarleysi, sem batnaði samt
smám saman af sjálfu sér. Sumir fengu þá útbrot,
aðrir smákýli hingað og þangað og enn aðrir re-
forma, sem ekki eru batnaðir. Sumir fengu engin
slík eftirköst. Sumir voru þeir, einkum fullorðnir,
er sló niður hvað eftir annað. Lýsti það sér einkum
með hálsbólgu, höfuðverk og þess háttar ...“ -
„Sumir, einkum miðaldra menn, urðu svo alteknir í
skrokknum og hálsinum að þeir máttu ekki mæla, en
um þær mundir, er úthrotin hefðu átt að koma í ljós,
hurfu öll veikindi allt í einu, svo að þeir gátu gengið
til vinnu á 4. eða 5. degi. Aðrir voru þeir, einkum
börn frá 10 til 20 ára aldurs, sem fengu öll stig veik-
innar með reglubundnum hætti, að líkast var því, að
hún fylgdi nákvæmri forskrift. En venjulegast var
afarmikill skinnflagningur samfara, svo að öll húðin
- jafnvel í iljum og lófum - datt af . .— „Mjög
margir, einkum gamalt fólk, tóku veikina alls ekki“.
(9, 718-719).
Það er efalaust af þessari lýsingu að skarlatssótt
var ein þeirra sótta sem gengu hér 1797, og verður
nánar vikið að þeim faraldri síðar, en vafasamara er
hvað segja eigi um sóttina 1787—88. Tveir annálar
geta faraldursins 1787 þannig: „Á þessu og eftir-
fylgjandi ári gekk skarlatssótt, hverja almenningur
ei þekkti, heldur ætlaði mislinga.“ (Esp. V).1
„Flekkusótt gekk og sunnanlands, sem hr. landphysi-
cus kallaði skarlagensfeber“ (Y, III). — Orðalag á
frásögn beggja annála er þannig að ætla verður að
heimild þeirra sé sjúkdómanafnaregistur Sveins
Pálssonar (10), þannig að hvorugur þeirra hefur
sjálfstætt heimildargildi um þetta efni. En ég tel að
í handritinu Lbs. 233, 4to, bls. 72-74, „Um sótt
(flekkusótt?), sem gekk á Suðurnesjum (1797-
l Skammstöfun annála er hin sama og ég notaði í Hung-
ursóttir (18, 63-66).
78?)“ sé staðfesting á frásögn Sveins Pálssonar.
Handritið er án fyrirsagnar og undirskriftar, ritað
með óþekktri hendi og hefst svo: „Skilde sá sjúk-
domur, sem þegar öndverðlega í Augusto sidstl. upp-
kom i Reikiaviik, og síðan hér og hvar á Seltiarnar
og Álptanesinu hefur stunged sér nidur, helst á Börn-
um og ungu fólke vilia verða almennur og dreifa sér
víðar út, er efterfylgiande athugaverdt um hans
kennemerke, og tilhlíðilega læknisaðgjörð.
Sjúkdómurenn byriar med eimslum og bólgu i
kverkunum, so siuklingur kann varla, og ecke neið-
arlaust renna niður, á 1., 2., 3. eða 4. dege kemur
útsláttur af rauðleitum blettum, sem breiðer sig út,
stundum yfir allt, stundum á einum að öðrum lík-
amans pörtum, þannig: að hörundið sínest raudt,
líkt biteð være af flóm, eða fleingt með brennenetlu;
þessu hvorutveggia meðfylger sótt í öllum líkaman-
um með seiðings hita, þorsta, höfuðverk og þyngsl-
um í því sama.
Hér að auke kunna á stundum önnur og óviðkom-
andi tilfelle, að slá sér til sosem: velgia og uppköst í
fyrstu niðurgangssótt, blóðgangur, item höfuðórar.
Sóttenn kann vara til 7., 8. eða 9. dags, hvar a
efter hörunded skilur sig frá skinnenu; og annað-
hvort fyrr eða síðar dettur af sem hreistur.
Siúkdómur þesse kann eins og aðrer fleire hafa a
stundum slæmar efterleifar, helst hia þeim, er of
snemma voga sier utí kulda, eður og forsiá sig í öðru
lifnaðar hæfe, og er optast biúgur í öllum kroppn-
um, fyrst þrutnar andlit, síðan fætur, kviður, og all-
ur líkaminn, verde uppþemban mikel fyrer kviðnum,
enn þvag lited og rauðleitt, og andardráttur stuttur
og örðugur er siuklingi stór hætta búenn, stundum
bólgna eyrnakirtlarnir enn eiðast opt af siálfu sier,
so skialan (!) koma til að grafa.
Sá tíme á hvorium þetta ber til er óviss, sem opt-
ast er það þó og aldrej seinna enn á 14. dege efter
það sótten batnade.“
Þetta er ágæt lýsing á skarlatssótt og upphafið ber
með sér að hún er rituð af landlækni og hugsuð sem
leiðbeining fyrir almenning er landlæknir hefur ætl-
að að dreifa meðal hans ef sóttin tæki að magnast.
Það hefur hún sýnilega ekki gert og leiðbeiningun-
um þessvegna aldrei dreift út sem mun ástæðan til
þess að þær eru án fyrirsagnar og undirskriftar. Að
ekki sé átt við sóttina 1797-8 eins og útgefandi
32
LÆKNANEMINN