Þroskaþjálfinn - maj 2005, Side 32

Sjálfsákvörðun —
fyrir alla!
„Hver er sinnar gœfu smiður... segjum
við og í mínum skilningi þýðir það að
hver og einn eigi að nýta það sem honum
er gefið, grípa tækifærin sem honum bjóð-
ast og njóta lífsins eins og hann getur. En
hvað með þjónustunotendur okkar? Geta
þeir þetta líka?
Já, segja Michael Wehmeyer, prófessor
við Háskólann í Kansas, og samstarfs-
menn, sem hafa tileinkað vinnu sína auk-
inni sjálfsálcvörðun fatlaðs fólks, sérstak-
lega fólks með þroskahömlun. Ég kynntist
hugmyndum þeirra við vinnu að þróunar-
verkefninu sem ég vann á lokaönn minni
við Þroskaþjálfabraut KHI vorið 2003 og
hef ég reynt að vinna eftir þeim í starfi
mínu síðan.
Hér á eftir langar mig að kynna skil-
greiningar á hugtakinu „sjálfsákvörðun11,
fjalla um mikilvægi sjálfsákvörðunar fyrir
fólk með þroskahömlun og gefa innsýn í
kenningar Wehmeyer og samstarfsmanna
um þetta efni með það að leiðarljósi að
opna umræðu og hvetja þroskaþjálfa til
þess að vinna markvisst að aukinni sjálfsá-
kvörðun þjónustunotenda.
Hvað er sjálfsákvörðun?
Hvað er það sem drífur okkur áfram í
Iífinu? Hvað er það sem hvetur okkur
áfram, gerir það að verkum að við stefnum
að einhverju, að við náum árangri eða lær-
um af mistökum okkar? Jú, við eigum
oklcur drauma, við leitum innra með okk-
ur hvað okkur langar til þess að gera, við
veljum oldcur nám, atvinnu, tómstunda-
iðju, við lærum það sem okkur langar til
að vita, við setjum okkur markmið og tök-
umst á við ýmis verkefni til þess að öðlast
lífshamingju og búa við þau lífsgæði sem
við sættum okkur við.
Við náum árangri vegna þess að við
búum yfir færni til að mynda okkur fram-
tíðarsýn, færni til að velja og taka ákvörð-
un, til að taka áhættu, til að ráða fram úr
verkefnum og vandamálum, við lærum að
þekkja okkur, lærum að treysta á olckar
færni, klöppum oldcur sjálfum á öxlina og
verjum oklcar málstað.
En allt þetta er einmitt það sem Weh-
meyer og samstarfsmenn Icalla sjálfsá-
kvörðun, {Self-determinatiorí), og segja
þeir að í gegnum ævina náum við þroska í
sjálfsákvörðun alveg eins og hreyfiþroslca,
málþroska, vitsmunaþroska og félags-
þroska.<4).
Sjálfsákvörðun - fyrir alla?
En fóllc með þroslcahömlun hefur oft
farið á mis við að öðlast þessa færni og
þennan þroslca. Valmöguleilcar fólks með
þroskahömlun eru oft mjög talcmarlcaðir í
samanburði við möguleika ófatlaðs fóllcs.
Það er reynsla margra að lífi þeirra er
stjórnað af öðrum og þeir upplifa lítið af
tækifærum til þess að taka álcvarðanir út
frá eigin áhugamálum og hæfileikum. Allt
of margir eru háðir foreldrum, þjónustu-
veitendum eða félagslegum kerfum.(2)
I þessu samhengi er oft talað um
sjálfsákvörðunarrétt, þ.e. rétt fatlaðs
fóllcs til þess að stjórna eigin lífi. „Eldcert
um okkur án okkar“ ("Nothing about us
witbout us") var einmitt stefna Evrópuárs
fatlaðra 2003.
En það dugar ekki að veita fötluðu
fóllci lagalegan rétt til sjálfsákvörðunar.
Það þarf einnig að huga að því að gefa því
tækifæri á að öðlast nauðsynlega þekkingu
og færni til þess að það geti nýtt sér þenn-
an rétt. Þess vegna er einnig talað um efl-
ingu eða empowerment, þ.e. að aulca
möguleika fólks með þroskahömlun til
þess að stjórna eigin lífi. Wehmeyer segir
að hver maður hafi möguleika til þess að
öðlast sjálfsákvörðun á sínum forsendum.
Ruth Jörgensdóttir Rauterberg
Milcilvægt sé að fatlað fólk finni innri
hvatningu, læri að það hafi eitthvað að
segja í sínu lífi, læri að meta sjálft sig og
ákveði hvað það vilji fá út úr lífinu.(2)
Sjálfsákvörðun er innri hvatning
Eins og fram kemur hér að ofan hefur
innan þróunarsálfræðinnar verið horft á
sjálfsákvörðun sem einhverskonar innri
drifkraft. Sjálfsákvörðun á þá við innri
þörf mannsins til þess að gera vel, til þess
að efla eigin frammistöðu út af innri
hvatningu án þess að fá utanaðkomandi
verðlaun fyrir það. Samkvæmt þeim hug-
myndum er innri hvatningin sú orkuupp-
spretta sem gerir það að verkum að börn
þroskast, að við getum lært á meðan við
lifum, hún er sú innfædda og eðlilega til-
hneiging að fylgja áhugamálum okkar og
nýta hæfileika oklcar, sú tilhneiging sem
lætur okkur reyna að gera vel og ná sem
bestum árangri.(2,4)
Hvað gerir árangursríkt fólk?
Einnig hefur sjálfsákvörðun verið skil-
greind sem persónueinkenni og þá sem
einkenni fólks sem nær árangri. Árangurs-
ríkt fólk veit, hvað það vill og ber sig eftir
því. Það ákveður markmið, setur sér
tímaramma, þróar leiðir til þess að ná
markmiðum, skilgreinir haginn sem felst í
því að ná markmiðunum, losar sig við það
sem hefur hindrandi áhrif og tekur saman
við þá sem hafa svipuð markmið og styrk-