Kveikt á perunni - 15.01.2004, Blaðsíða 8
8
Hugmyndin varð til í háloftunum
Ævintýrið um álverið í Straumsvík hófst í háloftunum yfir íslandi og það hefði hugsanlega
ekki orðið að veruleika ef ský hefðu verið á himni. Um borð í farþegaþotu á leið til Banda-
ríkjanna voru tveir af ráðamönnum svissnesks álfyrirtækis. Þar sem þeir sátu í vélinni og
virtu fyrir sér landið úr lofti sáu þeir Vatnajökul, stærsta jökul Evrópu. Og þá kviknaði hug-
myndin. Þar sem svona mikið er af jöklum hlýtur að vera gnótt af vatnsföllum sem hægt er
að virkja. Þetta var upphafið af virkjunum Þjórsár við Búrfell, virkjuninni sem enn sér álver-
inu fyrir raforku.
Rannveig Rist er forstjóri álversins í
Straumsvík. Fyrirtækið hét áður
Islenska álfélagið en ber nú nafnið Alc-
an á Islandi. Fyrirtækið er stærsti ein-
staki orkukaupandinn hér á landi og á
síðasta ári nýtti Alcan 36% af allri
orkuframleiðslu landsins. Rannveig
segir að álverið heíði aldrei verið reist
á sínum tíma nema vegna orkunnar
sem hér er nóg af. „Það er ekki nóg að
orkan sé til staðar, heldur er jafnvægi
og stöðugleiki orkunnar forsenda þess
að hægt sé að vinna ál. Fyrstu árin
lenti fyrirtækið í ýmsum vandræðum,
m.a. vegna ístruflana og klakahlaups í
Þjórsá auk þess sem rafmagnið virtist
stundum af skomum skammti á álags-
tímum, t.d. þegar allir landsmenn
voru að elda jólamatinn. Þetta heyrir
hins vegar sögunni til og er nú komið í
gott horf.“
Rannveig segir að rafmagnsleysi
geti haft alvarlegar afleiðingar fyrir
fyrirtækið og til útskýringar líkir hún
kemnum við grautarpott á eldavél. „Ef
rafmagnið fer byijar fljótandi álið að
storkna á skömmum tíma og það er
mikil vinna að ná því í burtu, hreinsa
kerin og koma framleiðslunni af stað
aftur. Ef við hins vegar vitum af raf-
magnsskorti með einhveijum fyrirvara
_______________________Kveikt á perunni
þá er hægt að laga reksturinn smám
saman að því og minnka framleiðsl-
una. Sú staða hefur komið upp
nokkram sinnum, t.d. árið 1998 þegar
þurfti að slökkva á kerum þegar lítið
vatn var í uppistöðulónum á hálend-
inu.“
Úr watni í virkjanir
Rannveig Rist hefur tengst öllum
grannþáttum álftamleiðslunnar. Hún
vann með fciður sínum, Siguijóni Rist,
við vatnamælingar og vann síðan við
Búrfellsvirkjun áður en hún hóf störf í
Straumsvík. Við síðustu stækkun ál-
versins fékk fyrirtækið að gjöf frá
Landsvirkjun gamlan kunningja
Rannveigar úr Búrfellsvirkjun; nefni-
lega eitt af túrbínuhjólum virkjunar-
innar. Hjólið skipar nú heiðursess á lóð
álversins og er eitt af kennileitum
þess.
Þegar fyrirtækið var stofnað árið
1969 var framleiðslugeta þess 33.000
tonn á ári. Síðan þá hefur verksmiðjan
verið stækkuð fjórum sinnum, síðast
árið 1997, og framleiðslugetan nú er
um 176.000 tonn á ári. En sér Rann-
veig fram á stækkun verksmiðjunnar í
náinni framtíð?
„Það er vel mögulegt að stækka
verksmiðjuna, framleiðslan gengur
mjög vel hjá okkur og við framleiðum
hér um 200 vörategundir. Markaður-
inn hlýtur hins vegar að ráða, því það
er enginn hagur í því að framleiða ál ef
eftirspumin er ekki næg. Nú hefur
Alcan Inc., eigandi verksmiðjunnar í
Straumsvík, nýverið fest kaup mjög
öflugu ffönsku álfyrirtæki og framleið-
ir þar með miklu meira ál í Evrópu en
áður. Það gæti frestað enn ffekar
ákvörðun um framtíðarþróun hér. En
við höldum okkar striki og einbeitum
okkur að því að gera framleiðsluna
eins hagkvæma og kostur er. Eftir að
verksmiðjan var stækkuð árið 1997
var framleiðslugetan 162.000 tonn á
ári. Með breyttum áherslum í ker-
rekstri, tæknilegum lagfæringum og
straumhækkunum hefur okkur hins
vegar tekist að auka framleiðsluget-
una upp í 176.000 tonn á ári og það án
mikilla fjárfestinga. Þetta sýnir hve
Matthías Matthíasson yfirverkstjóri
segirfrá vaxtarverkjum Rafmagnsveitunnar:
Kerfið réð ekkert
við eldavélarnar
Matthías Matthíasson rafvirkja-
meistari hóf störf hjá Rafmagns-
veitu Reykjavíkur 1939, tæpum
tveimur áratugum eftir að hún var
stofnuð. Sem yfirverkstjóri fékk hann
vaxtarverki kerfisins beint í æð á tím-
um þegar mikið gekk á og viðgerðar-
flokkar þurftu að mestu að reiða sig á
handaflið.
Matthías er 79 ára en hraustur vel,
virðist mörgum áram yngri og gott ef
ekki jafiifær um að handgrafa axlar-
djúpan skurð og forðum. Matthías
hætti hjá Rafmagnsveitunni fyrir níu
áram en man þessa merku tíma eins
og þeir hefðu gerst í gær.
Þegar gasið hvarf
„Fyrstu rafmagnsstrengirnir voru svo
grannir að þeir vora alltaf að brenna,“
segir Matthías um fyrstu ár sín hjá
Rafmagnsveitunni. „Þeir vora bara
hugsaðir fyrir lýsingu í húsum,
kannski tvær eða þijár perar í hvert
hús. Til eldunar notaði fólk gas frá
gasstöðinni við Rauðará. En smám
saman tóku rafmagnseldavélarnar við
og þá fóra strengirnir að brenna."
Eftir að seinni heimsstyijöldin
braust út vænkaðist hagur margra.
„Þá fóru verkamenn sem aðrir að geta
keypt eldavélar. Þá brann þetta allt og
það var mikið að gera í viðhaldi, nótt
og dag og margar helgar. Það var al-
veg ferlegt. Og það var allt handgraf-
ið, hugsaðu þér. Það var ekki til vél-
grafa. Við höfðum ekki annað en loft-
pressur. Oft var klaki meira en metra
niður í jörðina og kapallinn var á 80
sentímetra dýpi; þetta var eins og
steypa. Svo þegar fór að líða á stríðs-
árin fór maður að sjá herinn koma
með trakka með drifi, jarðýtur og vél-
gröfur. Þetta var allt nýtt fyrir okkur.
Þegar ég byijaði hjá Rafmagnsveit-
unni átti hún bara einn bíl en þegar
ég hætti, 55 áram seinna, vora bílarn-
ir 55. Það var eins og það hefði verið
bætt við bíl á ári!“
Sprenging á páskum
A stríðsárunum voru heimtaugar
húsa tengdar inn á jarðstreng neðan-
jarðar þannig að ef ein brann í sundur
varð rafmagnslaust í allri götunni. Þá
gat verið erfitt að finna bilunina og
þurfti oft að grafa niður á nokkrum
stöðum - vitanlega með handafli. Þar
sem fjöldi fólks hafði ekkert rafmagn
á meðan var viðgerðin jafnaðkallandi
og hún var erfið. Það var ekki fyrr en
eftir stríð að hið svokallaða skápakerfi
var sett upp með sérstöku öryggi fyrir
hvert hús þannig að bilun á einum
stað hafði ekki lengur áhrif á stóra
svæði og alltaf var ljóst hvar hafði bil-
að.
Ein bilun er Matthíasi sérstaklega
minnisstæð. „Það var á stríðsáranum.
Á Brávallagötu, við Elliheimilið
Grund, var spennistöð - og er enn - og
þaðan lá strengur niður á Víðimel sem
var ný gata. Þarna varð bilun rétt fyr-
ir páska. Yfirmaður minn, Júlíus
Bjömsson, sá um að mæla út bilunina
en það mældist eintóm vitleysa. Alla
páskahátíðina var verið að grafa eftir
þessum streng sem fæddi Víðimelinn,
allt handgrafið. Hringbrautin komin í
sundur og hvaðeina og í þokkabót
hafði hún nýlega verið hækkuð
þannig að við þurftum að grafa axlar-
djúpt niður að strengnum. En aldrei
kom bilunin í ljós.
Þegar við höfðum staðið í þessu alla
hátíðina var ég orðinn býsna þreyttur
og sagði loks við Júlíus: „Þetta helvíti
er ekki hægt. Nú röðum við körlunum
eftir skurðinum alla leiðina og ég set
inn öryggi - það vora handfóng með
sterkum víraöryggjum á milli. Þið
fylgist svo með sprengingunni þegar
skammhlaupið kemur í ljós.“ Eg lagð-
ist á hnén í spennistöðinni og setti inn
öryggin en þá varð þetta ægilega skot
inni hjá mér svo að það brunnu af mér
augnhárin og framan af hárinu á mér
og ég sviðnaði allur í andlitinu. Eg
skreið út og sá að það kom reykur út
úr veggnum á spennistöðinni utan-
verðri. Bilunin var þá í veggnum á
sjálfri spennistöðinni en við höfðum
verið að grafa úti í Víðimel alla páska-
hátíðina!
Þetta var eitthvað það versta sem
ég lenti í. Og svo skammimar í fólk-
inu, hvurslags bannsettir dralluhá-
leistar þessir rafmagnsveitukarlar
væra! Þama höfðu um 15 hús við
Hringbrautina að sunnanverðu og
eitthvað um 20 hús til viðbótar við
Víðimelinn verið rafmagnslaus yfir
páskana. Og ekkert gas til að notast
við í staðinn. Einn hringdi heim til
rafmagnsstjórans og spurði hvort
hann mætti ekki fara á hótel með fjöl-
skylduna og borða þar úr því að hann
fengi ekki rafmagn til þess að elda;
hvort rafmagnsstjóri skrifaði ekki upp
á reikninginn! Það var ekki samþykkt
heldur bara stungið upp á slátri og
skyri!“
Miðuðu á þá byssum
Verkefnin þessi ár voru margvísleg.
Það þurfti að endumýja jarðkaplana;
koma öllum loftlínum, sem lengi vel
vora nær allsráðandi í Reykjavík, ofan
í jörðina; leggja háspennulínur frá
nýju virkjununum í Soginu, sem
bundu loksins enda á raforkuskömmt-
un sem grípa hafði þurft til, og leggja
rafmagn í næstu sveitarfélög og ný
hverfi í Reykjavík sem byggðust upp
hratt.
„Vegna hersins þurftum við líka að
leggja mikil kerfi, til dæmis fyrstu há-
spennulínuna frá Elliðaánum upp í
Geitháls þar sem Bretar vora með að-
albirgðaskemmur sínar fyrir matvæli,
sprengjur og fleira. Við skikkuðum
auðvitað Bretann til að skaffa okkur
staura! En við birgðastöðina var iðu-
lega miðað byssum og byssustingjum
á okkur, þessa eskimóa," segir Matth-
ías og hlær dátt. „Við þekktum engar
herreglur og kunnum lítið í málinu,
sögðum bara: „Electric! Electric man!“
Þeir hristu hausinn, vildu fá betri
skýringu og stungu byssunum inn um