Kveikt á perunni - 15.01.2004, Blaðsíða 12
12
Kveikt á perunni
Steinþór heima á Hæli.
Hann er nú konninn yfir
nírætt, fæddur 1913.
staðfest að hann hefur öðrum fremur
tryggt upphaflegum umráðamönnum
vatnsréttindanna umtalsvert hærri
þóknun fyrir þau réttindi sem þeir
létu af hendi. Sem dæmi um slíkt má
nefna varðstöðu hans um verðmætar
eignir einstaklinga og sveitarfélaga í
vatns- og virkjunarrétti í Þjórsá og
síðar í Hvítá. Verulegar fjárhæðir
komu af því til ráðstöfunar og styrkt-
ar byggðum á því svæði. I Gnúpveija-
hrepp komu svo miklir fjármunir að
hreppsnefndin gat árið 1915 ákveðið
að leggja í sjóð til styrktar menningar-
lífi og búsæld í sveitarfélaginu og var
sjóðurinn nefndur Menningarsjóður
Gnúpveija. Sjóðurinn kostaði meðal
annars að mestu byggingu heimavist-
arskóla í sveitinni árið 1923. Peningar
þessir fengust af sölu vatnsréttinda af
jörðum og afréttarlöndum í eigu
hreppsins.
Þegar fram í sótti þótti foður mín-
um og ýmsum framsæknum mönnum
illt að láta erlend félög ein um að
tryggja sér aðstöðu til að hrinda í
framkvæmd slíkum þrifamálum fyrir
land og þjóð sem stórar, atvinnuskap-
andi raforkuvirkjanir hlutu að verða.
Þá gekkst hann fyrir stofnun íslensks
og Elías Stefánsson, formaður félags-
ins, lést í desember 1920.
Þessi blóðtaka lamaði starfsemi
Sleipnisfélagsins. Eftir fráfall fóður
míns varð hljótt um félagið og þeir,
sem starfað höfðu þar með honum á
eftirminnilegan hátt og af stórhug að
því að skapa skilyrði til atvinnubylt-
ingar á Islandi, voru sundraðir og
hugsjónir fóður míns og félaga hans
lágu óhreyfðar áratugum saman."
Byggðu félagsheimili fyrir
auknar útsvarstekjur
Fram að þessu höfum við Steinþór að
mestu stuðst við bók hans Ættir og at-
hafnir Hælsbænda sem gefin var út
fyrir nokkrum árum og skrif hans um
fossafélögin í þeirri bók.
Nú er komið að því að ræða um
fyrstu virkjunina sem Landsvirkjun
reisti á Þjórsársvæðinu og aðkomu
Steinþórs að henni. Hér erum við að
tala um Búrfellsvirkjun sem var vígð
1970. Steinþór var þá oddviti Gnúp-
veijahrepps en virkjunin er á afréttar-
landi sveitarfélagsins. Búrfellsvirkj-
un er fyrsta virkjun sem Landsvirkj-
un reisti en fyrirtækið var sett á stofn
nokkrum árum fyrr og var fljótlega
Af fossamálum og virkjun við Búrfell
Steinþór Gestsson, fyrrverandi alþingismaður á Hæli í Gnúpverjahreppi, var oddviti
sveitarinnar þegar Landsvirkjun byggði fyrstu stórvirkjun fyrirtækisins við Búrfell. Faðir
Steinþórs, Gestur Einarsson (f. 1880, d. 1918), kom að fossamálunum svonefndu á
fyrsta áratug síðustu aldar. í samtali við Jón Þórðarson ræðir Steinþór um fossamálin og
um virkjunina við Búrfell.
Ekki verður rætt um upphafið að
virkjanasögu íslands án þess að
koma að virkjunum og hugmyndum
um virkjanir í uppsveitum Suður-
lands. I lok nítjándu aldar og upphafi
þeirrar tuttugustu fóru fossamálin
svonefndu hátt og ollu harðvítugum
deilum. Þá leituðu erlendir fjárafla-
menn eftir kaupum eða leigu á fossum
sem taldir voru vel fallnir til raforku-
virkjunar. Sú var fyrirætlun kaupend-
anna að nýta orku fossanna til stór-
iðju og þá fyrst og fremst með fram-
leiðslu áburðar fyrir augum. I upphafi
var leitað harkalega eftir réttindum
landeigenda og fékkst þá oftlega
lægra verð fyrir þessar eignir en eðli-
legt gat talist. A meðal þeirra, sem að
þessum málum komu fyrir hönd land-
eigenda, var ungur og dugandi bónda-
sonur frá Hæli í Gnúpveijahreppi,
Gestur Einarsson. Gestur var fæddur
árið 1880 og þrátt fyrir ungan aldur
hafði hann þegar mikla reynslu af
verslun og viðskiptum. Steinþór
Gestsson, fyrrverandi bóndi og alþing-
ismaður, er sonur Gests og býr enn á
Hæli í hárri elli. Hann er fæddur árið
1913.
Bændurnir voru blekktir
„Forsaga þess að faðir minn hóf af-
skipti af fossamálunum er að hann
var að athuga með kaup og innflutn-
ing á ýmsum vamingi til landsins fyr-
ir verslunarfyrirtæki í Amessýslu. I
fyrstu fór hann á eigin vegum til Nor-
egs og Svíþjóðar og árið eftir á vegum
pöntunarfélags sem hann átti þátt í
að stofna. I Noregi og Svíþjóð kynntist
hann rafveitumálum ágætlega og fékk
á þeim mikinn áhuga. Á þeim tíma
vom erlend stórfyrirtæki byijuð að
bera víumar í fossakaup á Islandi og
hann áttaði sig á því að menn fengu
minna fyrir þau réttindi hér á landi en
hann taldi eðlilegt. Við það mat tók
hann mið af því sem verið var að
greiða í Noregi og Svíþjóð. Menn voru
þess vegna að láta blekkjast enda
vissu þeir ekki hvað kalla mætti raun-
virði þeirra eigna sem í þessu falli var
leitað eftir að ná eignarhaldi á.
Hann snerist af alefli til vamar og
þegar athygli fossafélaganna beindist
í vaxandi mæli að stórfljótum sunnan-
lands hóf hann í skyndi að
afla sér umboða frá bænd-
um og sveitarstjómum til
þess að semja fyrir þeirra
hönd um sölu vatns- og
landréttinda til þeirra er-
lendu félaga sem höfðu nú í
hyggju að virkja stórt. Hon-
um var það vel ljóst að stór-
iðja sú, sem þeir ætluðu að
koma hér upp, átti að geta
orðið vel arðbær. Slíkar
framkvæmdir hafði hann
lesið um og fræðst á ferðum
sínum erlendis. Hann hafði
þá fengið sérstakan áhuga á
að hrinda slíku í fram-
kvæmd í krafti íslenskra at-
orkumanna. Hann sá í hug-
sýn slíkar stöðvar mala
þjóðinni gull og verða undir-
stöðu ræktunar og alhliða
uppbyggingar í líkingu við
það sem gerst hafði t.d. í
Noregi að undanförnu. Hið
sama taldi hann að mundi
gerast hér. Þær fram-
kvæmdir hlytu að leiða af
sér öflugt atvinnu- og menn-
ingarlíf þjóðinni til handa,
þjóð sem nú þegar væri í
ömm vexti og mundi fjölga
enn frekar á næstu ámm og öldum.
Með þessar myndir í huga var fóður
mínum það ljósara en öðmm að verið
var að tala um að versla með meiri
verðmæti en almenningur hafði þekkt
áður. Til þess að halda uppi verði
þessara eigna þurfti hann að beita
ýmsum ráðum, svo sem fasteigna-
kaupum og sölum. Þau viðskipti vora
af ýmsum mönnum misskilin, lögð
honum til lasts og orðuð við brask. Við
síðari tíma söguskoðun hefur verið
fossafélags sem ætlað var að afla sér
réttinda til virkjunar við Hvítá í Ár-
nessýslu. Hlutafélagið Sleipnir var
stofnað f þessum tilgangi í árslok 1917
og má fullyrða að erlendir aðilar hafi
ekki átt hlut í því þótt ekki liggi fyrir
tæmandi hluthafaskrá frá stofnun fé-
lagsins. Þetta var því fyrsta alís-
lenska fossafélagið.
Félagið var sterkefnað enda komu
að því margir ríkir menn og það
tryggði sér vatnsaflsréttindi á afrétt-
arlöndum Biskupstungnahrepps og
Hmnamannahrepps og á tugum jarða
í Biskupstungum, Hrunamanna-
hreppi, Skeiðahreppi, Hraungerðis-
hreppi og Grímsneshreppi, samtals
eitthvað um 25 jörðum, og vatnsafls-
réttindi í Hvítá. Ekki veit ég hins veg-
ar til að fyrir liggi fullkomin skrá yfir
þær jarðir sem félagið keypti vatns-
réttindi af. Sé hugað að verð-
inu sem fossafélagið Sleipnir
greiddi til bænda fyrir þessi
réttindi segir Sigurður
Ragnarsson, sagnfræðingur,
í tímaritinu Sögu að Sleipnir
hafi greitt hærra verð fyrir
vatnsréttindi þau sem hér
um ræðir en dæmi voru til
um annars staðar.
Á vegum Sleipnis vom
meðal annars unnin mikil
rannsóknarstörf við Hvítá og
í Þorlákshöfn en hafnargerð
þar var á áætlun í tengslum
við virkjun Hvítár. Og nú var
ekki látið sitja við réttinda-
kaupin ein því áform vom
um að hefjast handa við
virkjanir hið fyrsta.
Þegar hér var komið gripu
óvæntar aðstæður og örlaga-
ríkar inn í og gerðu að engu
þau áform sem faðir minn og
félagar hans höfðu haft um
stórvirkjanir. Faðir minn féll
frá í nóvember 1918 af völd-
um spönsku veikinnar.
Skömmu síðar, eða í mars-
mánuði 1919, losaði
Copeland fiskkaupmaður sig
við sín hlutabréf í Sleipni en
hann átti um 25% hlutafjár
farið að vinna að gerð Búrfellsvirkjun-
ar.
„Virkjuninni var yfirleitt vel tekið
hér heima og aðeins örfáir menn sem
létu í sér heyra sem andvígir en það
var ekki mikil andstaða. Fram-
kvæmdirnar komu varla við land bú-
jarða og því var yfirleitt góð samstaða
með heimamönnum.
Á þessum tíma var það skylda að
lögheimili manna skyldi vera í því
sveitarfélagi þar sem dvalið var til að
vinna. Þetta hafði í for með sér miklar
útsvarstekjur fyrir hreppinn en íbú-
um með lögheimili hér Qölgaði úr 250
í 540 manns þegar flest var á bygging-
artíma virkjunarinnar og við það juk-
ust útsvarstekjur sveitarfélagsins
gríðarlega. Svo mjög að félagsheimilið
Ames var reist fyrir þessar auknu
tekjur. Var það fyrst notað við vígslu
Búrfellsvirkjunar að viðstöddu miklu
íjölmenni, meðal annars forseta Is-
lands, Kristjáni Eldjám, og eiginkonu
hans, Halldóru Eldjám.
Helstu afskiptin, sem ég hafði af
byggingunni, vom samstarf við Guð-
mund J. Guðmundsson hjá Dagsbrún
í Reykjavík út af heimilisfóngum
þeirra sem unnu við virkjunina. Það
var ekki alltaf augljóst hvort menn
væru rétt skráðir og gat skapast
ágreiningur um hvort eðlilegt væri að
þeir flyttu sitt heimilisfang. Aðstæður
gátu verið sérstakar eða erfiðar á ein-
hvem hátt heima hjá mönnum en allt
samstarf, sem ég átti við Guðmund J.
út af þessu, var mjög gott og aldrei
nein illska út af ákvörðunum okkar.
Ég man aldrei eftir því. En á þessum
tíma var ekki hægt að leysa ágrein-
ingsmál sem upp komu í síma, það var
bara gamli sveitasíminn sem var óör-
uggur til að ræða trúnaðarmál eins og
fólk þekkir. Því hittumst við Guð-
mundur yfirleitt út af þessu og ýmist
kom Guðmundur austur eða ég fór til
Reykjavíkur til að afgreiða þetta en
undir lok byggingartímans var ég líka
farinn að vera mikið í Reykjavík enda
sestur á Alþingi," segir Steinþór
Gestsson að lokum.