Kveikt á perunni - 15.01.2004, Blaðsíða 20

20
II íf>, 1? ,.i s? íi
L>i N 11 n ii n 1 i* II J

Fjarðarselsvirkjun 90 ára
Sögufrægasta virkjun landsins
_____________________Kveikt á perunni
orkusölumæla. Þau greiddu síðan fyr-
ir þá orku, sem þau notuðu, sam-
kvæmt álestri eins og nú tíðkast.
Rafmagnið var einungis notað til
lýsingar fyrst um sinn. En fljótlega
var einnig farið að nota rafmagnið til
eldunar og húsahitunar. Að vísu var
spenna oft lág í skammdeginu þegar
vatn var lítið í Fjarðará. En húsmæð-
ur höfðu lag á að dreifa notkuninni við
suðu og bakstur og nýta þannig ork-
una sem best. Möguleikar til húsahit-
unar komu að sérlega góðum notum í
heimsstyrjöldunum tveimur þegar
kolaverð margfaldaðist. Mest virði var
þó rafmagnið fyrir atvinnulífið. Það,
sem fyrir var, efldist og nýir möguleik-
ar opnuðust.
Fyrstu starfsmennirnir
Fyrsti stöðvarstjóri Fjarðarselsvirkj-
unar var Ingvar Isdal, tré- og járn-
smiður sem einnig hafði numið raf-
magnsfræði í Kaupmannahöfn. Hann
og fjölskylda hans voru fyrstu íbúam-
ir í stöðvarhúsi virkjunarinnar. Fyrsti
aðstoðarmaður Ingvars var Stefán I.
Sveinsson sem vann í 26 ár við virkj-
unina, hugsanlega með hléum. Ekki
er ljóst hvaða menntun hann hafði.
Ingvar hætti störfum árið 1943, að því
er virðist vegna launadeilu, og tók
Bjarni Skaftfell Sigurðsson við af hon-
um. Hann hafði áður verið vélgæslu-
maður en var gullsmiður að mennt.
Alls hafa átta menn verið stöðvar-
stjórar í virkjuninni, síðast Jón Magn-
ússon, í 35 ár. Virkjunin hefur starfað
áfallalítið en verið lagfærð eftir þörf-
um.
Stækkanir
Arið 1924 var bætt við vélasamstæðu
í Fjarðarselsvirkjun og tvöfaldaði það
afl hennar. Einnig var stífla reist við
Laugardaginn 18. október sl. vom
liðin 90 ár síðan Fjarðarselsvirkjun
við Seyðisflörð var formlega tekin í
notkun. Af því tilefni hefur eigandi
hennar, RARIK, staðið fyrir umfangs-
miklum viðgerðum á stöðvarhúsi
hennar, snyrt umhverfi þess og látið
gera um virkjunina sýningu sem opn-
uð verður á afmælisdaginn. En fyrir
hvað er Fjarðarselsvirkjun merkileg?
Fjarðarselsvirkjim er elsta starf-
andi virkjun á Islandi. Hún markaði
afgerandi tímamót í tæknilegu tilliti.
Meðal annars var hún fyrsta rið-
straumsvirkjunin á landinu, frá henni
var lögð fyrsta háspennulínan og hún
var aflstöð fyrstu bæjarveitunnar á Is-
landi.
Fjarðarsel
Fjarðarsel var hjáleiga jarðarinnar
■v Fjarðar sem var landnámsjörð Bjólfs.
Seyðisfjarðarkaupstaður, sem er í
rúmlega eins kílómetra fiarlægð, er
einnig í landi Fjarðar. I Fjarðarseli
var stundaður hefðbundinn búskapur
um aldir með sauðfé, kýr og hross.
A seinni hluta 19. aldar færðist
mjög í vöxt að fólk, sem átti erindi til
Seyðisfjarðar, hefði viðkomu í Fjarðar-
seli og margir gistu þar áður en þeir
lögðu á Fjarðarheiði. Öllum var vel
tekið enda húsráðendur annálaðir fyr-
ir gestrisni og höfðingsskap. En á
þeim tíma tíðkaðist ekki að taka
greiðslu í ferðaþjónustu. Hún flokkað-
ist undir sjálfsagðan beina og fyrir
bragðið léttist pyngja bóndans við
^ gestaganginn fremur en hið gagn-
stæða.
Þekktasti íbúi Fjarðarsels var Guð-
ný Tómasdóttir sem var ein af sögu-
konum Sigúsar Sigfússonar þjóð-
sagnasafnara. Hún náði 97 ára aldri
og lifði öll böm sín, sem urðu átta tals-
ins, og báða eiginmenn.
Blómlegt atvinnulíf
Mikill uppgangur var í atvinnulífi á
Seyðisfirði um aldamótin 1900 og
íbúafjölgun hröð. Stafaði það meðal
annars af umsvifum kaupmanna sem
höfðu mikil viðskipti við bændur á
Fljótsdalshéraði. En einnig höfðu
norskir síldveiðimenn komið sér þar
upp bækistöðvum og voru með ýmis
umsvif. Bæjarfélagið var vel sett fjár-
hagslega og varð fyrst til að hrinda af
stað ýmsum framfaramálum. Meðal
annars var þar lögð fyrsta vatnsveita
í kaupstað á Islandi, árið 1906.
T- Fjarðará kemur af Fjarðarheiði. Að
austanverðu er heiðin brött og fellur
áin þar í mörgum fallegum fossum.
Þegar niður á undirlendið kemur
rennur hún um 2 kílómetra til sjávar
í gegnum kaupstaðinn. Snemma var
farið að líta til Fjarðarár með virkjun
í huga.
Virkjunin reist
Arið 1907 var leitað eftir tilboðum er-
lendis frá í virkjun til ljósa fyrir Seyð-
isflarðarkaupstað. Tilboð barst frá
Kaupmannahöfn en bæjarstjóminni
þótti það of hátt. Raflýsing jrði tvöfalt
dýrari en olíulýsingin sem var fyrir.
Var málinu því skotið á frest.
Rúmlega §órum árum sfðar, 1912,
barst tilboð í virkjun Fjarðarár sem
fallist var á. Var það frá þýska fyrir-
tækinu Siemens & Schuckert. Fram-
kvæmdir hófust 1913 og lauk þeim að
fullu þá um haustið. Stöðvarhúsið var
reist í Fjarðarhvammi, fallegu dal-
verpi fyrir neðan árgljúfrið. Stífla var
reist fyrir ofan Fjarðarsel, 400 metra
uppi í gilinu. Þar á milli var sett
þrýstivatnspípa úr járni, um hálfúr
metri í þvermál. Fallhæðin var 48
metrar. Til að byija með var sett ein
., » snoK ». ,
BpphaS kr. íySyo iy,. dtt bós | s. |W
(hés Stmh jén&mmr), f %im
.......“ *' 11
RafVeita Seyðisfjarðar, | -mtu,
\$mfregn jrá Sf.J. f f
Þ, x&, okt var haldin ífásakáiiÓ j 1
bét f í'AT.’.jn., vigsfuvtrisl* lííveu- j ,
»öosr; voni þá kveikt fymj >ioni f un)n
'•fljós Sey&fjat&r, og mitíð am j mik:
dýtðk, eir.l i>g öasrrí j
A&»tr«ðuo* héit fóbsnoes tefy- j
j fújteú, m miqpr sðrir tðlnðu,
Vjlurinn v»r œufdur í SeyStsfirði
j ví’.rn foriugiar har.s bvrðusr,
j Ekks msrms ru 7 kvseöi vuiu ssn
! pem wkfcf! tsg stmfdn l vakt-
j untu, j eftir Sig, A*ugrlra**oa og 4
: rittt K»i jósuwoo.
——- ■■*/*——-—-—
j I^VISjlfTíOCIvAI/BlKHOjSXN,
fiýfm HIÁ -»*-* wt itgun
---■fci.trvk’ «u, hr:
Forsíðufrétt úr fyrsta tölublaði
Morgunblaðsins 2. nóvember
1913.
vatnsvél í virkjunina, 55 kW.
Stöðvarhúsið er steinsteypt og lík-
ist íbúðarhúsum þess tíma. Það er
einlyft, með háu risi og kvistum. Véla-
salur er á jarðhæð og íbúð stöðvar-
stjóra í risinu. Hverfill var þýskur.
Háspennulína var lögð til Seyðisfjarð-
ar. Þar var lagt rafmagn í íbúðarhús
og fyrirtæki og 30 götuljósum komið
fyrir.
s?rs,.
j ámv.
f *t.
tð
ti! ,
haw
dd.
j
Prúöbúið fólk á 10 ára afmæli Fjaröarselsvirkjunnar.
i'W': *i - • ' .' Tf • ■ gjf ' ~ s

Riðstraumstæknin
Fjarðarselsvirkjun var fyrsta rið-
straumsvirkjim landsins. Eldri virkj-
anir voru svonefndar jafnstraums-
virkjanir. Þær höfðu mjög takmarkaða
möguleika á orkuflutningum. Rið-
straumstæknin var forsenda þess að
unnt var að rafvæða heiminn. Hún gaf
færi á að hækka og lækka á ódýran
hátt spennu á veitum og þar með að
flytja raforku langar vegalengdir.
Þrátt fyrir að verktaki Fjarðarsels-
virkjunar væri erlendur voru fram-
kvæmdir undir stjóm Islendinga. Yf-
irumsjónarmaður var Guðmundur
Hlíðdal raffræðingur sem verið hafði
starfsmaður Siemens fyrirtækisins í
Þýskalandi. Hann vann verk sitt af
„þekkingu, duganaði og samvisku-
semi,“ eins og fram kom í bæjarblað-
inu, Austra. Guðmundur varð síðar
póst- og símamálastjóri. Verkstjóri við
gerð stíflu og stöðvarhúss var Jónas
Þorsteinsson. Hann leysti verkstjórn-
ina „afbragðsvel af hendi.“ Hann varð
hins vegar ekki langlífur, lést í
spönsku veikinni 1918 eins og margir
aðrir efnismenn.
Ljósgjafanum fagnað
Fjarðarselsvirkjun var vígð árið 1913
og var henni vel tekið af bæjarbúum
enda stærsta framfarasporið af mörg-
um sem stigin voru á Seyðisfirði um
það leyti. Haldin var sérstök rafljósa-
hátíð og ort að minnsta kosti sjö kvæði
af því tilefni. Eitt þeirra, eftir Karl
Jónasson, hófst á þessa leið:
A kvöldin þegar húma fer í heimi
svo handa sinna enginn greinir skil
og himinljósin guðs í víðum geimi
oss gefið fá ei lengur birtu ogyl,
vér þolum ekki þá í myrkri að híma
en þráum Ijóssins geisla skinið bjart,
og nægir ekki lengur lítil skíma:
oss lóngu síðan birtu-þráin snart.
Kostnðarsamt mannvirki
Það einkennir vatnsaflsvirkjanir að
stofnkostnaður þeirra er hár en á
hinn bóginn endast þær lengi. Það
áttu Seyðfirðingar eftir að reyna.
Fjármögnun virkjunarinnar gekk erf-
iðlega. Ríkisábyrgð fyrir láni, sem Al-
þingi hafði samþykkt, virtist um tíma
ætla að bregðast en fékkst þó um síð-
ir, ekki síst fyrir harðfylgi þingmanns
bæjarins, Jóhannesar Jóhannessonar.
Síðan kom í ljós að kostnaður við
framkvæmdimar hafði farið verulega
fram úr áætlun. Hefði það reynst
bænum jafnvel ofviða ef ekki hefði
komið til lán frá hafnarsjóði Seyðis-
fjarðar sem nam fjórðungi heildar-
kostnaðar. Bæjarbúar þurftu jafn-
framt að greiða hátt verð fyrir orkuna,
þ.e. miðað við veitur nútímans.
Tveimur dögum eftir að Fjarð-
arselsvirkjun var gangsett gaf Krist-
ján X Danakonungur út lög um raf-
magnsveitur í kaupstöðum á Islandi. I
framhaldi af því kom reglugerð frá
stjómarráði Islands um notkun raf-
magns og meðferð rafstraums í Seyð-
isfjarðarkaupstað. Þar er meðal ann-
ars kveðið á um að bæjarfélagið hafi
einkarétt á rafmagnssölu í bænum en
beri jafnframt skylda til að sjá þeim
fyrir rafmagni sem þess óska.
Samhentir notendur
A þessum tíma gátu menn valið milli
hemla og mæla við kaup á raforku fyr-
ir heimili sín. Flestir völdu hemlana
sem voru einfaldari að gerð. Ef raf-
orkunotkunin fór upp fyrir tiltekið há-
mark gáfu hemlarnir frá sér viðvörun-
arhljóð og rufu síðan strauminn. Flest
fyrirtæki og sum heimili kusu að fá
Heiðarvatn 1946 og bætti það mjög
vatnsmiðlun. Ný vélasamstæða var
sett í virkjunina árið 1949 og var afl
hennar 172 kW.
Arið 1954 var lögð lína milli Seyðis-
flarðar og Egilsstaða og var hún í
fyrstu notuð til að sjá Egilsstaðabúum
fyrir rafmagni. Þegar Grímsárvirkjun
hóf orkuvinnslu, árið 1958, urðu Hér-
aðsbúar hins vegar sjálfum sér nægir
um rafmagn.
Árið 1957 skipti Fjarðarselsvirkjun
um eiganda, Seyðisijarðarbær seldi
hana RARIK sem hefur rekið hana
síðan. Árið 1985 var stífla virkjunar-
innar steypt upp að nýju, nokkrum
veginn í sömu mynd og hún hafði ver-
ið upphaflega.
Sýningarvirkjun
Fjarðarselsvirkjun er enn starfandi og
að mestu óbreytt frá upphafi. Meðal
annars er fyrsti vatnshverfillinn í
henni ásamt tilheyrandi búnaði. Mjög
var vandað til virkjunarinnar í byijun
og hefur það auðveldað viðhald. Árið
1994 ákvað RARIK að leggja áherslu
á það vægi sem hún hefur í raforku-
sögu landsins og hafa hana til sýnis
fyrir innlenda sem erlenda gesti. I því
skyni var sett upp fyrsti vísir að
minjasýningu í stöðvarhúsinu og
virkjunarsvæðið var endurskipulagt.
Nálægð virkjunarinnar við Seyðisflörð
eykur gildi hennar fyrir bæjarbúa og
eru hvammurinn og gilið hluti af úti-
vistarsvæði þeirra.
I tilefni af 90 ára afmæli virkjunar-
innar, 18. október 2003, hefur stöðvar-
húsið verið gert upp, í sem mest upp-
runalegri mynd, og þar verður opnuð
ný sögusýning með munum og mynd-
um.
i , I . í : ; , > 1 f I I I J / 3 . 1 f