Kveikt á perunni - 15.01.2004, Blaðsíða 10

10
Kveikt á perunni
inni við Sog, niður að Stokkseyri, Eyrarbakka og
Selfossi. Vorið 1946 voru samþykkt raforkulög og
unnið eftir þeim að rafvæðingu þessara staða.
Lína komst að Selfossi og fór þaðan niður að Eyr-
arbakka og Stokkseyri. Og þá kom í ljós að tveir
bæir á leiðinni höfðu fullkomna aðstöðu til að
taka á móti Sogsrafmagni. Það voru Litla- og
Stóra-Sandvík og þar hafði það sannast sem
Magnús í Volta spáði. Mér er líka sagt að þetta
hafi verið tilraunaverkefni með sveitabæi eða
hvemig rafveitan tæki sig út á sveitabæjum. En
það, sem mér finnst merkilegt, er það að bæirnir
féllu ekki irndir Rafveitu Selfoss heldur beint
undir Rafmagnsveitur ríkisins og hefur verið svo
síðan.
Eg man svolítið eftir þessu sumri, 1947. Það
var leiðindarigningarsumar, þó ekki eins og
rosasumrin 1949 og 1955. Það var mikill fyrir-
gangur á túninu og mannaferðir í marga daga.
Staurar voru grafnir niður og settar upp línur og
svo var allt í einu farið að gera undirstöðu að
htlu húsi og ofan á þá steypu kom glæsilegt hús
með stálklæðningu sem menn kölluðu Toppstöð.
Eitt tún héma var þess vegna kallað Toppstöðv-
arstykki. En þama var verið að veita rafmagn-
inu úr háspennunni og lækka spennuna svo hún
yrði hæfileg heim á bæina. Eg man líka eftir for-
blautum tjöldum sem rafmagnsmennirnir höfðu
í kringum tengingar og gallaklæddir raflínu-
menn þrömmuðu hér um allt.
Svo kom rafmagn inn í ágústmánuði og var
þriggja fasa. Með rafmagninu breyttist margt en
þá kom meðal annars rafmagnseldavél og
þvottavél og suðupottur. Eldavélin leysti AGA
koxvél af hólmi en koxvélin hafði komið í stríðs-
lok og brenndi koxi en áður var bara sóðaleg
kolaeldavél. Þvottavélin kom nokkuð fljótt og svo
komu raflampar um allt og alltaf var verið að
gefa lampa í jólagjafir. Svo kom mjaltavél í §ósið
og hún var drifin með rafmagni. Með því að hafa
Fyrstir sveitabæja á Islandi til að fá rafmagn
Rafvæðing íslenskra sveita gerðist ekki á einni
nóttu heldur er það ferill sem tók mörg ár og ára-
tugi. Segja má að sagan hefjist á Sandvíkurbæj-
unum í Sandvíkurhreppi sem eru um 3 km vest-
an við Selfoss. Bæirnir Litla- og Stóra-Sandvík í
Sandvíkurhreppi urðu þá fyrstu íslensku sveita-
bæimir til að fá rafmagn frá almenningsveitum
og í samtali við blaðið lýsir Páll Lýðsson, bóndi
og sagnfræðingur í Litlu-Sandvík, því hvernig
það kom til. Páll er fæddur í Litlu-Sandvík árið
1936, sonur Aldísar Pálsdóttur og Lýðs Guð-
mundssonar, bónda og oddvita Sandvíkurhrepps
til margra ára. Hann var bam að aldri þegar raf-
magnið kom.
„Já, það var árið 1947 um sumarið að rafmagn
kom hér. Forsaga þess var að hér um slóðir var á
stríðsárunum, og miklu seinna, glúrinn véla-
maður, Sigfús Öfjörð Þórarinsson. Honum
nægðu ekki vinnuvélaranar sem hér vom og
hafði samband við fyrirtækið Smith og Norland í
Reykjavík sem þá hét Paul Smith en á þeim tíma
fluttu þeir inn vindmyllur. Sigfús byijaði sem
umboðsmaður fyrir Smith og Norland árið 1938
og fór að raflýsa Flóann og hafði það af að koma
því máli vel á leið. Sigfús var mikill vinur foður
míns og mjög áhugasamur um að koma rafmagni
að Litlu-Sandvík. En áður en af því yrði haföi
faðir minn tal af Magnúsi Hannessyni, rafvirkja-
meistara frá Stóru-Sandvik. Hann rak rafvéla-
verkstæðið Volta í Reykjavík og vann meðal ann-
ars að mörgum viðhaldsverkefnum uppi f Sogs-
virkjun.
Magnús sagði að það væri óráð að láta leggja
vindmyllurafmagn hér um öll hús. Þær lagnir,
sem til þyrfti þegar rafmagnið kæmi frá vind-
myllum, væru óeinangraðar og gerðar fyrir lægri
spennu en rafveiturafmagn og því ekki sambæri-
legar að gæðum við þær lagnir sem til þyrfti þeg-
ar rafmagnið kæmi frá almenningsveitum. Nær
væri að koma upp dísilrafal og svo væri Sogsraf-
magnið kannski að koma. Verið væri að kaupa
dísilrafstöð að Stóru-Sandvík sem er hérna alveg
hjá og þeir gætu þá selt okkur rafmagn. Það varð
úr að 1946 tók faðir minn þá ákvörðun að láta
Kaupélag Árnesinga leggja raflögn um allt íbúð-
arhúsið sem var gerð fyrir rafveiturafmagn. Það
tók 3 vikur haustið 1946 og kostaði heilmikið fé.
Svo mikið að faðir minn sagði móður minni og
okkur krökkunum að nú yrðu allir að spara. Svo
fengum við rafmagn frá Stóru-Sandvík.
Rafmagnið frá rafstöðinni í Stóru-Sandvík var
þrælöruggt en gallinn var að það var slegið af
klukkan hálfellefu á kvöldin. Þeir Sandvíkur-
bræður voru kvöldsvæfir og þegar sfðasti maður
vildi fara að sofa varð að taka rafmagnið af. Þó
man ég eina undantekningu. Hingað kom einu
sinni hátt aktaður maður og var hér næturgest-
ur. Foreldrar mínir vildu halda honum góða
kvöldveislu með koníaki og herlegheitum en leist
ekki á að rafmagnið yrði slegið af klukkan hálf-
ellefu. Þá var hringt fram að Stóru-Sandvík með
sæmilegum fyrirvara og úr varð að einn bræðr-
anna, Ögmundur Hannesson, kom hingað og var
boðið til veislunnar. Svo þegar allir höfðu fengið
nægju sína af góðum veitingum og gesturinn
vildi fara að sofa kvaddi Ögmundur einhvem
tíma um miðnæturleytið, fór heim og sló raf-
magninu af. Þetta er dæmi um að það fylgdi
stundum böggull skammrifi,“ segir Páll.
En ljósið frá Stóru-Sandvík var aðeins bráða-
birgðalausn því Sogsrafmagnið var á næsta leiti.
Og það breytti mörgu fyrir marga.
Sogsrafmagnið fyrst í Sandvík vegna
lagna í húsunum
„Nú kemur að því að mikið baráttumál kemst í
gegn,“ heldur Páll áfram. „Að leggja Sogsraf-
magn eða rafmagn, sem framleitt er í virkjun-
þriggja fasa rafmagn gátum við knúið súgþurrk-
unarblásara sem var settur upp næsta sumar og
árið á undan var sett upp súgþurrkun í Stóru-
Sandvík.
„Nú, við komum heim
með rafmagnið"
Auðvitað vakti það margar spumingar og mikla
öfund þegar Sogsrafmagnið komst heim á tvo
bæi í sveitinni en aðra ekki. Faðir minn var orð-
inn oddviti Sandvíkurhrepps 1947 og hann beitti
sér af alefli fyrir því að rafvæða alla sveitina.
Hann náði góðri samvinnu við Gísla Jónsson,
oddvita á Stóru-Reykjum í Hraungerðishreppi,
sem er næsta sveit austan við Selfoss, og saman
fóru þeir marga ferðina til Reykjavíkur að vinna
að þessu máli. Eg man það að á útmánuðum
1950 fékk ég far með þeim suður í jeppa Sigfús-
ar Öfjörð sem var bílstjóri þeirra. Mitt erindi til
Reykjavíkur var auðvitað miklu ómerkilegra en
ég fór að fá fyrstu gleraugun mín. A leiðinni til
baka voru karlarnir óvenjukátir og mörgum
árum seinna spurði ég fciður minn að því hvað
þeir hefðu gert í þessari ferð. „Nú, við komum
heim með rafmagnið," svaraði hann. Þeir höfðu
fengið lokaloforðið í þessari ferð.
Flestir bæir í báðum þessum sveitum fengu
svo rafmagnið 1950 og þeir síðustu 1954 en
fyrstu árin var fjarlægðarmark sem síðan var
lagfært. Hreppsfélögin tóku mikinn þátt í þess-
ari framkvæmd og munu hafa kostað hana að
4/10 hlutum.
Þegar rafmagnið var lagt um alla sveit voru
menn óhressir með að fá ekki þriggja fasa raf-
magn heim á alla bæina en, eins og áður sagði,
var það bara lagt á tvo fyrstu bæina en einhvern
tíma á minni oddvitatíð miðri, sem stóð frá 1970-
1998, kom hreppurinn að þessum málum með
því að greiða hlutfallslega kostnaðinn við það að
menn keyptu þriðja fasann en það gat verið mjög
dýrt. Sex til átta bændur lagfærðu þá hjá sér
rafmagnsmálin. Þá lifði maður það loks að allir
sátu við sama borð í rafmagnsmálum 40 árum
seinna en þeir sjálfir hefðu viljað hafa en þriggja
fasa rafmagn er nauðsyn fyrir orkufrekar vélar
eins og víða eru og á flestum bæjum til sveita."
Páll segir að rafmagninu hafi alls staðar verið
vel fagnað og það þarf vart að taka það fram að
enginn amaðist við rafmagnsstaurum, hvar sem
þeir voru reistir. Menn vissu hvað þetta gilti og
þegar rafveitur komu voru víða haldnar Ijósahá-
tíðir. Sveitarfélögin héldu slíkar hátíðir og á
þeim voru fluttar ræður og ljósin látin loga.
Til gamans segir Páll að lokum frá því að þrír
aukastaurar hafi verið reistir í Litlu-Sandvík
vegna lagnar að súgþurrkuninni. „Svo liðu 25 ár
en þá voru stauramir teknir og allt sett í jörð. Þá
ætluðu raflínumennimir í burtu með staurana
en það vildi faðir minn ekki. Hann sagðist eiga
staurana og framvísaði því til sönmmar 25 ára
gömlum reikningum.“