Kveikt á perunni - 15.01.2004, Blaðsíða 24
24
Lögðu grunn að rafvæðingu
Litlar rafstöðvar í bæjum og sveitum gegndu mikilvægu
hlutverki í rafvæðingu íslands á öldinni sem leið. Ólafur
H. Óskarsson, fyrrverandi skólastjóri, hefur kannað sögu
þeirra.
Olafur var um skeið starfsmaður
Rafmagnsveitna ríkisins áður en
hann sneri sér að kennslu og síðar
skólastjóm. Arið 1963 tók hann að sér
að safha upplýsingum um rafstöðvar
og rafveitur á Islandi fyrir Samband
íslenskra rafveitna. „Liður í þessari
upplýsingasöfhun var að ferðast um
landið og afla gagna, hitta menn að
máli og grafast fyrir um söguna,“ seg-
ir Ólafur. „Ég ræddi við fjölda manna
sem höfðu frá ýmsu merkilegu að
segja en þeim fer nú óðum fækkandi
sem muna eftir því þegar rafmagnið
hélt innreið sína hér á landi.“
Að sögn Ólafs má skipta minni raf-
stöðvum á Islandi í meginatriðum í
tvo flokka. „I fyrsta lagi em rafstöðv-
ar sem einstaklingar og einkaaðilar
hafa sett upp og rekið. Þá er einkum
átt við vatnsafls- og vindrafstöðvar
sem bændur hafa byggt á jörðum sín-
um eða litlar dísilstöðvar, svo og dísil-
rafstöðvar sem fyrirtæki, t.d. frysti-
hús, hafa rekið. I öðru lagi rafstöðvar
í eigu bæjar- og sveitarfélaga sem
vom margar hér á árum áður en
heyra nú flestar sögunni til. Ég hef
einkum safnað upplýsingum um
stöðvar og veitur sem teljast til síðar-
nefhda flokksins."
Áhugi, framtakssemi
og úthald
Upplýsingasöfnun Ólafs náði til tíma-
bilsins frá því skömmu eftir aldamót-
in 1900 og fram undir 1960. „Fyrstu
áratugi tuttugustu aldar má kalla
frumbýlingsár rafveitnanna. Um 1910
var raflýsing að vísu nánast óþekkt
fyrirbæri hér á landi. En á öðrum ára-
tug aldarinnar voru víða reistar litlar
rafveitur í bæjarfélögum vftt og breitt
um landið, t.d. árið 1911 á Patreks-
firði, 1913 á Seyðisfirði og sama ár í
Vík í Mýrdal. A þessu tímabili vom
nokkrir menn sem gegndu lykilhlut-
verki í útbreiðslu rafmagnsins. Fyrir
utan Jóhannes Reykdal, sem byggði
fyrstu rafveituna í Hafnarfirði, vom
þetta menn eins og t.d. Halldór Guð-
mundsson, fyrsti raffræðingurinn, Ei-
ríkur Ormsson, rafvirkjameistari,
Guðmundur Hlíðdal, verkfræðingur,
Steingrímur Jónsson, rafmagnsstjóri í
Reykjavík, og ekki hvað síst Jakob
Gíslason sem var fyrsti rafmagnseftir-
htsstjóri ríkisins, síðar raforkumála-
stjóri og síðast orkumálastjóri. Marga
fleiri menn mætti nefna sem ekki er
unnt að telja upp í stuttu viðtali.
Þetta vom frumkvöðlarnir á þessu
sviði og þeir lögðu víða hönd á plóginn
við uppbyggingu rafveitna hér á landi.
Segja má að frambýlingsárin hafi
staðið fram á fjóröa áratuginn en þá
var búið að setja upp rafveitur í flest-
um bæjum landsins. Flestar virkjanir,
sem risu á frumbýlingsárunum, vora
langt innan við 1 MW miðað við upp-
sett afl og vom yfirleitt í nágrenni
landsins
bæjanna. Þessi tími einkenndist af
áhuga, framtakssemi og úthaldi og oft
var takmarkaður efnahagur bættur
upp með hyggjuviti og útsjónarsemi.
Þegar rætt er um hyggjuvit og útsjón-
arsemi verður reyndar ekki hjá því
komist að minnast á Bjama Runólfs-
son í Hólmi. Bjami er þjóðkunnur
maður enda smíðaði hann og setti upp
yfir eitt hundrað rafstöðvar fyrir
bændur, aðallega í Vestur-Skaftafells-
sýslu."
Frystihúsin
gjarnan upphafið
Ólafur segir það hafa verið algengt að
fyrstu rafstöðvamar í bæjarfélögum
landsins hefðu verið í eigu einkaaðila.
„Gjarnan var það að frystihúsin í
Kveikt á perunni
plássunum settu upp dísilrafstöðvar
til að knýja frystiklefana. I kjölfarið
var farið að nota afgangsraforku til
lýsingar í frystihúsunum og síðar í
nærliggjandi húsum. Þegar farið var
að huga að því fyrir alvöra að stofna
rafveitur í bæjunum vom mjög víða
stofnaðar sérstakar rafveitunefndir til
að annast undirbúning og fram-
kvæmdir. Það var mjög misjafnt
hvemig rafVeitumar vom fjármagn-
aðar en yfirleitt fengust einhver lán
eða styrkir frá opinbemm aðilum.
Arið 1946 vom sett raforkulög og upp
úr því fóm Rafmagnsveitur ríkisins
að reisa virkjanir og dreifilínur víða
um land. RARIK keypti síðan smám
saman upp flestar rafveitur í kaup-
túnum og kaupstöðum landsins og má
segja að um 1960 hafi þeirri þróun
verið lokið. Auðvitað er hér stiklað
mjög á stóm enda ekki rúm til að fara
nánar út í alla þessa sögu í stuttu
spjalli.“
„Það heyrist ekkert í því!"
Ólafur segir að það hafi ávallt verið
mikil viðbrigði fyrir íbúa bæjarfélag-
anna þegar rafveiturnar tóku til
starfa. „Tilvera fólksins breyttist með
ljósapemnum að ekki sé talað um þá
lífskjarabyltingu sem varð í kjölfarið
með tilkomu raf- og heimilstækja. Það
er erfitt fyrir nútímamenn að gera sér
í hugarlund hvemig lífið var áður en
rafmagnið kom. Nú á dögum er raf-
magnið í raun ein helsta undirstaða
samfélagsins og álitið sjálfsögð þæg-
indi. Til er saga af tveimur eldri kon-
um á Neskaupstað sem tóku tal sam-
an skömmu eftir að RARIK hafði lok-
ið við að leiða rafmagn til bæjarins.
Dísilrafstöð hafði áður séð bænum fyr-
ir rafmagni og höfðu íbúamir vanist
sífelldum vélamið frá stöðinni. Önnur
kvennanna mun hafa sagt við hina að
sér þætti nýja rafmagnið skrítið því
það heyrðist ekkert í því! Þessi saga
minnir okkur á hvað tímamir hafa
breyst mikið og hve stórkostlegar
framfarir urðu hér á síðustu öld,“ seg-
ir Ólafur að lokum.
*
- JjiUJJjJUj
jjUJJJUjjJÚU -
Sveigjanleg
Létt
Miklir
notkunarmöguleikar
Góð til plæginga
í rúllun
Lengdir eftir óskum
Tengiefni
Mjög góð varanleg
einangrun
Einangraðir útiskápar fyrir
hitaveituinntak og varmaskipta
ISRÖRi
HEHÐVERSI.UN
220 Hafnarfjörður
Simí 565 1489 • GSM 898 1889
isrortHimneLís
Orkusagan er
Stefán Pálsson,
forstöðumaður minjasafns
Orkuveitu Reykjavíkur.
í Elliðaárdalnum
Minjasafn Orkuveitu Reykjavíkur er starfrækt í
Elliðaárdalnum, gegnt gömlu rafstöðinni sem
má telja merkasta sýningargripinn. A safninu er
rakin rafvæðingarsaga höfuðborgarsvæðisins og
raunar landsins alls. Mikið magn ljósmynda og
muna er þar að finna enda em meira en þijátíu
ár síðan byrjað var að halda utan um þessa hluti
á vegum Rafmagnsveitu Reykjavíkur sem þá
var.
Fjöldi gesta heimsækir safhið á ári hverju,
ekki síst á sumrin þegar það er opið alla daga
enda iðar Elliðaárdalurinn af mannlífi á þeim
árstíma þar sem fólk nýtur hinna fjölmörgu frá-
bæm gönguleiða sem þar er að finna. Yfir vetrar-
mánuðina er safnið opið á sunnudögum frá
klukkan 15 til 17 og virka daga frá 13 til 16. Stór
hluti gestanna er útlendingar sem hafa sérstak-
an áhuga á að kynna sér orkumál íslands og þá
einkum nýtingu landsmanna á vistvænum orku-
gjöfum í fortíð og framtíð.
A neðri hæð minjasafnsins rekur Orkuveitan
Rafheima en þeir eru fræðslusetur þar sem
skólaböm fá fræðslu um allt það sem snýr að raf-
magninu. Ekki hvað sýst er athyglinni beint að
eðlisfræði rafmagnsins og hafa í því skyni verið
útbúnir sérstakir tilraunabásar þar sem nem-
endurnir geta spreytt sig. Með starfsemi þessari,
sem er skólunum að kostnaðarlausu, vill Orku-
veitan styðja við bakið á raungreinakennslu í
landinu og leitast við að vekja áhuga bama á
tæknigreinum. Nemendur á ýmsum aldri heim-
sækja Rafheima en mest er áherslan þó lögð á
aldurshópinn 10 til 12 ára.