Helgarpósturinn - 03.08.1979, Blaðsíða 13

13
—he/garpásturinrL. Föstudag
ur 3. ágúst 1979
;ki við Háskólann, í Helgarpóstsviðtali
heldur fólk Ut um allar sveitir. Ég
held aö þeir hafi réttilega álitiö,
aö menntun og skilningur væru
mikilvægir hlutir til þess aö ein-
staklingurinn gæti notiö lifsins til
fulls.
Nilna er ég dálitiö hræddur um
aö breyting sé aö veröa á, aö fólk-
iösé aö snúa sér i rikara mæli aö
skemmtunum sem réttar eru upp i
hendurnar á þvi, i staöinn fyrir aö
leggja sig eftir þeim. Og þvi þykir
ekki eins vænt um landiö og litur
á þaö sem eitthvaö til aö selja, og
þaö er jafnvel fariö aö fyrirlita
þaö, iMér finnst fólk lika vera
fariöaöllta þannig á menntun, aö
hún hafi ekkert gildi, nema sem
undir bilningurfyrir atvinnu. Mér
finnst allt þetta mjög óislenskt.
Meö þvi aö breytast s vona, eru is-
lendingar aö glata séreinkennum
sinum og likjast meir öörum Ev-
rópubUum og Bandarikjamönn-
um.”
„ísland ætti að geta verið
í broddi fylkingar”
— Eru Islendingar heimspek-
ingar?
„Þaö hefur ekki veriö til nein
bein heimspekihefö á Islandi.
Heimspekilega hugsun lslend-
inga er aöallega aö finna I bók-
menntum, en bókmenntir hafa
aöra mælikvaröa og viömiöanir
enheimspeki, a.m.k. f Evrópu og
Ameriku. Þaö er aö segja, aö
heimspekilegar hugmyndir sem
koma fram i bókmenntum eru
ekki kerfisbundnar og hnitmiöaö-
ar og ástæöur fyrir ákveönum
sjónarmiöum rithöfundar ráöast
meiraaf huglægum áhrifum, sem
hann vill kalla fram og eru m.a.
fólgin I aöferö hans til aö tjá sig,
þar sem heimspekin er á hinn
bóginn háö röksemdafærslu.
Þaö má t.d. benda á, aö í is-
lensku eru ekki einu sinni til
nokkur meginhugtök heimspek-
innar, sem til eru i öörum tungu-
málum og hafa veriö notuö um
aldir. Maöur rekur sig á þetta
„heimspekileysi” i daglegu lffi á
íslandi. Islendingar eru ekki eins
vanir rökfærslum og beitingu
þeirra, kerfisbundnum þanka-
gangi og mælikvaröa röklegrar
hugsunar og aörar þjóöir, þar
sem heimspekin hefur haft
áþreifanleg áhrif.
A tslandi heyri ég suma gjarna
„styöja” skoöun meö þvi aö lýsa
Þaö eru ekki margir tslending-
ar, sem hafa lært heimspeki I
miklum mæli (þeim fer raunar
fjölgandi núna), og ég get aöeins
nefnt einn islenskan heimspek-
ing, sem er vel þekktur utan
landssteinanna og þaö er Páll Ár-
dal, sem er prófessor í heimspeki
i Queens háskóla í Ontario i
Kanada.
A hinn bóginn má nefna sem
dæmi Agúst H. Bjarnason, Guö-
mund Finnbogason, Brynjólf
Bjarnason og nokkra aöra, sem
sýnir okkur, aö heimspekin getur
veriö Islendingum töm.
Þaö er einnig eftirtektarvert,
aö ekkert Noröurlandanna, utan
Danmerkur aö einhverju marki,
hefur fætt af sér frumlega heim-
spekilega stefnu svo neinu nem-
ur. ÞónU séu margir góöir og vel
menntaöir heimspekingar á
Noröurlöndunum, þá er svo til
öll heimspeki þeirra upprunnin
annars staöar. Þetta á líka aö
miklu leyti viö Bandarlkin, sem
ekki hafa þróaö meö sér neina
mikilvæga sérameriska heim-
spekistefnu.
Þaö er minn draumur, aö Norö-
urlöndin komi til meö aö þróa
frumlega og mikilvæga heim-
spekihefö. Ef þaö gerist, er engin
ástæöatil aö ætla aö tslands geti
ekki veriö þar i broddi fylkingar,
þar sem efniö er svo nytt fyrir
okkur og viö höfum ekki veriö
gleyptir af utanaökomandi hefö.”
„Djupvitur fáfræði”
— Eiga ..heimspekingar aö
vera virkari i daglegri umræöu I
þjóöfélaginu?
,,Já, égheld þaö. Þeir hafa eitt-
hvaö gert af þvi hér á landi t.d.
meöútvarpserindumog I gegnum
Félag áhugamanna um heim-
speki. Mér koma strax i hug nýleg
dæmi, útvarpserindi Páls Skúla-
sonar um eöli rikisins og Morgun-
blaösgrein Þorsteins Gylfasonar
um liknardráp.
Samt sem áöur held ég aö fólk
vænti of mikils af heimspekinni
og heimspekingum, og liklega
vegna þessa hræöilega orös
„heimspeki”, sem gefur til
kynna, aö heimspekingar búi yfir
visku og þekkingu á öllum mikil-
vægum málefnum, og aö þeir hafi
eitthvaö gáfulegt aö segja hverj-
um sem er. Enþvier ekki þannig
farið. Erlenda oröiö fyrir heim-
um, þá hættum viö aö nota orðiö
„heimspeki” og flokkum efnið
sem „visindi”. Oröiö „visindi”
samsvarar „science” á ensku,
sem er dregiö af latneska oröinu
„soientia”, sem þýöir þekking.
Visindi er lika einhvers konar vis-
dómslöngun, en f visindum álitum
viöokkur aö minnsta kosti þekkja
nokkur grundvallarlögmál.
Ef skoðun,;min I þessum efnum
er rétt, væri höfuöeinkenni heim-
spekinga, eins konar fáfræöi
þeirra. Þeir gætu þá aöeins gert
tilkall til fáfræöi, eins og Sókrates
sagöi: „djúpviturrar fáfræöi,”
gætum viö kannski sagt.”
— Hvaö áttu viö meö „djúpvit-
ur fáfræöi”?
„Þaö sem ég á viö er, aö
stærsta hindrunin I þvi aö veröa
einhvers visari um hvaö sem er,
er su aö gera ráö fyrir þvi, aö þú
hafir öðlast visku án þess aö hafa
i raun gert þaö, eöa hampa ein-
hverri gervivisku, sem er alls
ekki viska I neinni merkingu þess
orös.
Þegar viö förum aö leggja
stund á heimspeki, sjáum við
fyrst hversu skoöanir okkar eru
oft ruglingslegar og reistar á
veikum grunni. Viö byrjum
m.ö.o. aö gera okkur grein fyrir
þvi hversu fáfróö og fávis viö
erum. 1 þessu felst gildi heim-
spekinnar aö stórum hluta.
En svo viö snúum okkur aftur
aö spurningunni um þátttöku
heimspekinga i daglegri umræöu
i þjóöfélaginu, þá getum viö
a.m.k. sagt, aö yfirleitt búa þeir
ekki yfir neinni sérstakri speki
eöa lausnaroröum.
Þaö sem heimspekingar eru
helstreiðubúnirtil aö leggja fram
i daglega umræöu í þjóöfélaginu,
er aö leggja áherslu á aö menn
rökstyöji skoðanir sinar meö til-
vfeun til .kerfis grundvallarlög-
mála, þannig aöþær myndi skyn-
samlega heild, fremur en safn af
skoðunum.”
„Ekki margir heim-
spekingar sem skapa
ódauðleg heimspekiverk”
— En til hvers stunda menn
heimspeki?
„ Ég hef aöeins gefiö i skyn litiö
brot af þvi. _ . Ég get
bætt þvi viö, aö þégar viö tölum
um þaö hvort einhver starfsemi
rw heim eftir lanqt ^0100"
yfir þvi, aö þetta sé skoöun: aö
þaö eitt Ut af fyrir sig sé nægur
rökstuöningur fyrir skoöuninni.
Það hvarflar dtki einu sinni aö
þessu fólki aö hugsa um hvort eöa
hvers vegna þaö ætti yfirleitt að
hafa þessa skoöun Einmitt þetta
er kjarni málsins. Allir eru upp-
fullir meö skoöanir, og ég þar
meö talinn, en þaö er alltaf álita-
mál hvort tiltekin skoöun er yfir-
leitt þess viröi aö hafa og hver jar
þeirra falla aö öörum skoöunum
okkar og þeim grundvallarlög-
málum, sem eru grundvöllur
skilnings okkar á lffinu, heimin-
um eða hvaö svo sem maöur
nefnir.
speki,..„philosophia”, þýöir
viskuást. Þess vegna væri senni-
lega betra að nota annaö orö en
„heimspeki”, orö I likingu viö
„visdómslöngun”, sem sýnir aö
maöur er aö leita aö einhverju
sem maöur ekki þekkir.
Þaö sem fólk nemur i heim-
speki, er raunverulega fremur
list, en einhver þekkingarforöi.
Og þessi list er listin aö reyna að
rannsaka þau málefni sem fólk,
og þar meötaldir heimspekingar,
ber minnstan skilning á.
Það er mfn skoöun, aö þegar
okkur fer fram I þessari leit og viö
uppgötvum einhver grundvall-
arlögmál, sem fólk er sammála
eöa athöfnsé einhvers viröi, þá er
oft gagnlegt aö gera greinarmun
eins og Aristóteles geröi, á gildi
athafnarinnar fyrir viökomandi
og gildi þess, sem sá hinn sami
áorkar meöathöfnsinni. Éggeröi
áöan ssminburö á heimspeki og
list og ef viö hugsum um list i
venjulegum skilningi, t.d. mál-
aralist, þá sjáum viö, aö þaö aö
mála getur veriö mikils viröi
fyrir þann sem málarjafnvel þótt
sjálft málverkiö sé lélegt eöa lé-
leg list, Sá sem málar er aö nýta
ákveöna mannlega hæfileika,
hann eykur á hæfni sina til aö
skynja heiminn i kringum sig og
fullnægir þannig innri þörf meö
þvi aö gera eins vel og honum er
unnt. Þess vegna er þessi starf-
semi honum einhvers viröi, óháö
þvl hvernig málverkiö sem hann
málar kemur Ut, hvort þaö er
ljótt eöa fallegt.
Þess vegna, held ég, aö ákveö-
inn sýslumaöur Uti á landi heföi
mátt hugsa sig betur um, þegar
hann sagöi viö mig: „Aö sjálf-
sögöu er list kjarni lifsins, en hún
er ekki praktisk.”
Þetta þykir mér kyndugur
skilningur, þvi hvaö er ekki
„praktiskt” ef þaö, sem gefur lifi
okkar gildi er ekki „praktlskt”?
A sama hátt er listin aö stunda
heimspeki einmitt til þess fallin
aö gefa lifi einstaklingsins dýpri
merkingu, bæöi meö þvi aö hon-
um lærist aö beita skynsemi sinni
á markvissari hátt, aö uppgötva
hver er raunverulegur skiiningur
hans sjálfs á heiminum og
hverjar eru takmarkanirnar á
þessum skilningi hans. Eöa eins
og Sókrates sagöi: Hann fer aö
þekkja sjálfan sig.
A hinn bóginn má segja, aö á
sama hátt og til eru listaverksem
hafa gildi I sjálfu. sér óháö starfi
höfundarins, þá hafa þau gildi
fyrir alla menn, allt mannkyn.
Þaö er aö sjálfsögöu augljóst,
aö þaö eru ekki margir lista-
menn, sem gera ódauöleg lista-
verk. A sama hátt eru þeir ekki
margir heimspekingarnir, sem
skapa ódauöleg heimspekiverk.”
— Og hver eru þá þessi verk?
„Þau erukerfi hugtaka og hug-
mynda, sem viö getum wæntan-
lega notaö til þess aö skilja heim*
inn á skynsamlegan hátt. Flest
þeirrahafaoröiö kunnsem grein-
ar in nan visindanna, eins og ég
sagöi áöan.
Þaö sem ég hef sagt er vitan-
legaeinfölduöogstyttmynden ég
hygg, aö i stórum dráttum sé
þessi lýsing rétt.”
„Bestu launin”
— Hvernig er aö kenna heim-
speki á Islandi?
„Aö kenna heimspeki viö Há-
skóla tslands er ánægjulegasta
kennsla sem ég hef stundaö. Ég
held að ástæöan fyrir þvi sé sú aö
bekkirnir eru litlir og samskipti
milli nemenda og kennara eru
mikil. Þá sækir heldur enginn
tlma i heimspeki nema af þvi aö
hann langar til þess. Þaö er ekki
hægt aögræöa peninga á henni og
hún er ekki auöveld. Aö minu áliti
eru gæöi á kennslu i heimspekí tií
BA prófs mjög mikil hér þegar á
heildina er litiö. Og þó fáir stúd-
entar hafi heimspeki sem aöal-
grein, þá hefur árangurinn veriö
sá, aö Ur deildinni hafa Utskrifast
hlutfallslega margir mjög góöir
nemendur, I samanburöi viö þaö
san gerist annars staöar. Þaö a-u
bestu launin sem kennari getur
fengiö. Þaö hefur lika veriö mér
mjög mikils viröi, aö eiga þátt i
þvl aö móta og skipuleggja nýja
námsgrein viö Háskólann.
Ég er mjög ánægöur meö mína
persónulegu reynslu af heim-
spekikennslu viöHáskóla Islands.
I Bandaríkjunum, þar sem
kannsla til BA prófs fer fram á
annan hátt, fá heimspekikennar-
ar bekki þar sem I er fólk vegna
þess aö þaö veröur aö taka heim-
speki, eitthvaö svipaö því sem
gerist i heimspekilegum for-
spjallsvlsindum, fýlunni svoköll-
uðu. BA-kerfiö hér er betra, finnst
mér, þó þaö hafi slna vankanta.
„Ég vona, að þaö hafi veriö
eitthvaö i samtali okkar, san les-
endur Helgarpóstsins hafa
ánægju af. Ég hef tekið eftir þvi,
aö Helgarpósturinn hefur veriö
meö viötöl viö, meöal annarra,
glæsilega leikkonu, vinsælan
stjórnmálakappa aö vestan, og
ágætan kunningja minn, manna
vitrastan, sem heföi viljaö fæöast
áriö 1210. Veröur maöur ekki
hálflitlaus i' kompanii meö svona
merku fólki? spuröi Mike bros-
andi.”
Viðtal: Guðlaugur Bergmundsson Myndir: Friðþjófur
nn