Helgarpósturinn - 13.11.1981, Side 4

» rtssr** ;■»
Föstudagur 13. nóvember 1981
STIKLAÐ íJÓLABÚKAFLÓÐINU
,,Ég hengdi þá"
Sagt frá bók Matthíasar Johannessen
um Ólaf Thors - ævi hans og störf
,,Ég hef umfram allt haft áhuga á aö
bregöa upp mynd af þvi hverjum augum
Ólafur Thors leit sjálfur samtimaatburöi
og þá sem viö sögu koma. En ýmsir aörir
hafa séö atburðina meö öörum augum.
Þeim mun þykja margt á annan veg I
þessu ríti en þeir heföu kosiö. Þá bæta
þeir væntanlega um. Ég hef ekki siöur
reynt aö lýsa þvi, hverjum augum Ólafur
Thors leit sjálfan sig. Þaö getur veriö erf-
itt, en sem betur fer hefur hann sagt
margt um sjálfan sig bæöi i bréfum og
annars staöar. ólafur tekur á sig mörg
gervi, en maöurinn á bak viö þau er
sjálfum sér samkvæmur.”
Áþennan hátt gerir Matthlas Johannes-
sen, skáld og Morgunblaðsritstjóri, grein
fyrir aöferð sinni viö ritun ævisögu ólafs
Thors, fyrrum formanns Sjálfstæöis-
flokksins og forsætisráðherra, eins
áhrifamesta og litríkasta stjórnmála-
manns þessarar aldar hér á landi. Bókin
er aö koma út hjá Almenna bókafélaginu
þessa dagana, ftveimur bindum, alls um
900 biaösiöur. Margar myndir prýöa
bókina frá ævi og ferli ólafs Thors.
Á öðrum staö i bókinni lýsir Matthias
einnig afstööu sinni til ritunar þessarar
bókar um ólaf Thors meö eftirfarandi
hætti:
„Nú er virðingin fyrir stjórnmála-
foringjum þvimiður með þeim hætti, sem
hvarvetna sýnist blasa við: rótleysi og
upplausn i algleymingi. Hvert hefur þá
orðið starf þeirra leiðtoga, sem óku
heilum vagni heim? verður manni á að
spyrja. Vonandi má einhvern lærdóm
draga af li'fi og starfi þess manns, sem
hafði forystu fyrir stærsta og öflugasta
stjórnmálaflokki landsins um þriggja
áratuga skeið. Mér er engin launung á
þvi, að rit þetta er i aðra röndina hugsaö
sem áminning til þeirra, sem við taka —
allra þeirra sem trúað er fyrir f jöreggi Is-
lenskuþjóðarinnar.Enþá veröur hún lika
að vera vel á verði og afhenda fjöreggið
ekki hvrjum sem er”.
Áður óprentaðar heimildir
Heimildir Matthíasar fyrir riti sinu er
þóliklega þaðsem á eftir að vekja mesta
athygli. Þar er bæði til að dreifa heim-
ildum.sem liggjaá lausu annars staðar —
i öðrum ritum, blöðum og timaritum og
ýmsum opinberum gögnum, einnig
munnlegum heimildum sem Matthias
hefur aflað hjá ýmsum sem umgengust
Ólaf eða þekktu hann náið, svo og sitthvað
það sem aldrei hefur áður birst opinber-
lega, m.a. ýmsar trúnaðarskýrslur Ólafs
sem ráðherra til rikisstjórnar,bréfaskipti
við erlenda stjórnmálamenn, persónuleg
bréf hans og siðast en ekki sist persónuleg
minnisblöð hans um ýmsa helstu stjórn-
málaatburði lands i hans tið, svo sem
helstu stjórnarmyndunartilraunir i hans
tiö.
Um þessar heimildir sinar segir Matt-
hias m.a. i' upphafi bókarinnar um Ólaf
Thors: ,,... Áður óprentuð frumgögn geta
þvælzt fyrir, og fer þetta ritekki varhluta
af þvi. Um svo mikilvæg gögn og áður
óprentuð heimildarit sem minnisblöð
Ólafs Thors i átökunum um herstöðva-
málið 1945—46 og fiskveiðistriðið við
Breta 1952—’53 er ekki unnt aö fjalla
nema þau séu öll tiltæk, og þvi verður ekki
framhjá þeimgengiði ritisem þessu, þótt
æskilegra hefði verið að geta visað til
þeirra eins og almæltra tiðinda. En þvi er
ekki aö heilsa. Blöð þessi varpa ljósi á
Ólaf Thors og vinnubrögð hans á örlaga-
rikum timum. Hcigsmunir rikisins kröfð-
ust þess, að plöggum þessum eða efni
þeirra væri ekki hampað i hita dægurbar
áttunnar, og af þeim sökum varð Ólafur
að þola róg, dylgjur og misskilning, þegar
harðast var tekizt á um mál þessi. Hann -
fór jafnvel ekki á mis við landráðabrigzl,
eins og verða vill I stjómmálabaráttu á
Islandi”.
Skalnúdrepið á nokkra alkunna atburði
i islenskri stjórnmálasögu, þar sem
Ólafur Thors kemur við sögu og hann
getur um i bréfum eða á minnisblöðum.
Ætla má að margt af þvi sem þarna
kemur fram, muni þykja töluveröum
tiðindum sæta.
Kveldúlfsmálið
SjaldankomstÓlafurThors i slika orra-
hrið sem I Kveldúlfsmálinu svonefnda,
þegar hiðfræga fyrirtæki þeirra Thorsar-
anna átti i erfiðleikum i kreppunni og til
stóö að taka fyrirtækið tií gjaldþrota-
skipta, þrátt fyrir aö aöstandendur þess
teldu sig geta sýnt fram á aö fyrirtækið
ætti vel fyrir skuldum. Þetta varð mikiö
pólitiskt hitamál og haldinn var frægur
fundur I barnaskólaportinu um Kveldúlfs-
málið þar sem Ólafur var sannarlega i
essinu sinu. Matthias vitnar i bréf Ólafs til
dóttur sinnar um þennanfund: ,,... Þú lest
i Mogga um barnaskólafundinn. Hann var
viðburður. Þeir héldu, að þeir hefðu mig i
snöru! Ég hengdi þá. Ég hef engan slikan
sigur unnið. Ég tók af þeim fundinn, og
fólkið ætlaði aö éta mig á eftir, — lika á
fundinum. Daginn eftir gat ég ekki gengiö
um götunafyrir hamingjuóskum og oflofi.
Þann dag hefði ég getað tekið einræði I
Reykjavik...” Og Matthias vitnar siðan til
orða Einars Olgeirssonar i minningar-
grein um ólaf Thors, þar sem Einar
segir: ,,En vigfimastan man ég hann á
fundi i Barnaskólaportinu 1936, er hann
mætti einn öllum aðalleiðtogum Alþýðu-
flokksins. Hann var þá meistari i þeim
skilmingaleik ræðuhalda, er þar var
háöur.”
Þjóðstjórnin
Þeir Jónas frá Hriflu og Ólafur Thors
háðu marga rimmuna, og einkum var
Jónas oft óvæginn i skrifum um ólaf.
Matthias sýnir fram á að báðir mennirnir
hafi þá komið mjög við sögu myndunar
þjóðstjórnarinnar. Frumkvæðið hafi
veriö Jónasar, þótt hann yrði útundan aö
lokum, en að Ólafur hafi i fyrstu litt kunn-
að að meta vinahót Jónasar. í bréfi i
janúar 1938 er þó komiö annað hljóð I
strokkinn hjá Ólafi. Þar segir ólafur að
mikið sé nú talaö um samdrátt þeirra
Jónasarog Alþýðublaðið skammi hann nú
engu minna en sig.
„Sannleikurinn er sá, að við höfum all-
mikið rætt saman, og þykir mér það allt
mikið betra, þvi enda þóttengu verði um
spáö, hvort nokkru sinni veröi samstarf
með flokkum okkar, þá er það mikið
menningaratriði, ef hægt er að breyta
tóninum i'opinberum umræöum (leturbr.
M.J.), en þar getur J.J. mikluráöið og ég
nokkru. Auk þess getur vel farið svo, að á
honum og mér velti það öllum öðrum
fremur, hvort þjóðin reynist fær um að
taka á móti fullu frelsi... Ég erekki lengur
unglingur, heldur maður á besta þroska-
skeiöi, sem verður að finna — og finnur til
ábyrgðar. Sú tilfinning er sterk. Hin —
kalinn til þeirra, sem mér hafa reynzt
erfiðir, eða jafnvel vondir — sú tilfinning
er veik, svo veik, hún er dauð um leið og
sökudólgurinn snýr að mér sólarhliðinni
— og þetta er einmitt min bezta eign.”
Og Matthias bætir við:
„IngibjM-g Thors segir, að svo rammt
hafi kveðið að simhringingum Jónasar
Jónssonar til Ólafs Thors um þessar
mundir, aðhann hafi hringt hvern einasta
dag um margra mánaða skeið, eða allt frá
þvi Alþýðuflokkurinn dró ráðherra sinn út
úr vinstri stjórninni og þangað til Þjóð-
stjórnin var mynduð.”
Innanflokksátök út af Nýsköp-
un
Matthias birtir i riti sinu stórmerkt bréf
Ólafs til Thors bróöur sins, þar sem
myndun nýsköpunarstjórnarinnar er
rakin Ut I æsar og kemur vel fram, aö
oftar hefur veriö teflt I Islenskum stjórn-
málum en núádögumog það djarft. En ef
til vill er þó fróðlegast að sjá hvað Ólafur
segir um fimm-menningana i þingflokki
sjálfstæðismanna, sem neituðu aö styöja
nýsköpunarstjórnina, svo mjög sem
vitnað hefur verið til afstöðu þeirra I
umræöum um núverandi ástand I Sjálf-
stæðisflokknum. Þar segir ólafur m.a.:
„Or þvi að ég minnist á 5-menningana,
erréttað segja frá þvi,aö sá eini, sem er I
alvöru (á móti), er Jón á Reynistað. Við
erum jafngóöir rínir, en hann getur ekki
sætt sig við félagsskap við kommana, og
auk þess var Jón i fararbroddi á Búnaðar-
þinginu fyrir sættum i landbúnaðar-
málunum en búnaðarþingsmenn gerðu
sér almennt vonir um, að þær myndu
leiða til samstarfs milli sjálfstæðismanna
og framsóknarmanna, og mun Jón hafa
glættþær vonir.kannske með minu sam-
þykki, enda var þá almennt talið, að það
væri eini möguleikinn. Pétur Otti er einn-
ig vantrúaður á kommana, en þó sagði
hannviðmig: „Þú áttað gera þetta úr þvi
að þú trúir á þaö, — þingið er i veöi, þú
bjargar þvi þá, að minnsta kosti.” Steini
Dala er sjálfum sér lfkur. Hann er 100%
með þessu,en villspila átthvað á karlana
fyrirvestan og telur laumuspiliö þá betra.
Gisli Sveinsson er meö foringjagrillur f
nýjum flokki, og veröi flokkurinn eins og
foringinn, verður hann varla langlifur. En
Óiafur Thors — „meistarinn I skilmingaleik ræöuhalda”
vist er um það, að Jón^Pétur og Þorst.
ganga ekki undirþá forystu. Fyrir Ingólfl
vakti kjósendahræðsla. Ég held ekki, að
úr þessu verði neinn klofningur, en lýsti
þvi annars yfir i mfnum flokki, að um það
yrði að skeika að sköpuðu, — ég teldi það
enga mission (hlutverk) að eyða ævi
minni í það að halda saman stærsta flokki
þjóðarinnar, ef með því ynnist ekkert
annað en það, aö aldrei yrði neitt gert.
Þessi orðhafði ég i ræöu, sem ég flutti á
flokksfundi, þar sem ég i fyrsta skipti
gerði upp sakimar með nokkuð miklum
þunga,enifyllstabróðerni, og held ég, að
það hafi mælzt vel fyrir. Við álitum, aö ef
5-menningarnir hefðu hagað sér eins og
sæmilega viti bornir menn, myndi Fram-
sóknarflokkurinn hafa goldiö mikið
afhroð, en þeir gera þaö sem þeir geta til
að bjarga honum, og þá mun þjóðin spilla
fyrir okkur, þó þaö sé ekki tilgangurinn.
Það er leiðinlegt, að þegar eftir stórkost-
leg átök í Alþýðuflokknum úrslitin fást
með eins atkvæðis mun, þá getur Alþýðu-
flokkurinn samthaldið saman út á við, en
5-menningarnir sýna þann vanþroska aö
láta ekki nægja að vera á móti þessu,
heldur eru þeir með fiflalegar yfir-
lýsingar, sem eru þeim bæði til skaða og
skammar. Það liggur i hlutarins eðli, að
þegar þingmaður ris gegn flokki sinum,
þá vinnur hvorki þingmaðurinn né flokk-
urinn, heldur andstæðingurinn, sem er á
móti báðum.”
Ólafur Thors um Gunnar Thor.
Úr þvi verið er að skoða bókina um Ólaf
Thors I ljósi nútima aðstæðna i Sjálfstæð-
isflokknum, er nógu fróðlegt að sjá hvern-
ig orð Ólafi liggur til Gunnars Thorodd:.-
sens, núverandi forsætisráðherra.
í bréfi þvi sem Matthias hefur grafið
upp og Ólafur lýsir fyrir Thor bróður sin-
um hvernig nýsköpunarstjórnin varð til,
þar sem hann ræðir um andófið gegn
samstarfinu við komma innan þingflokks,
nefnir hann einnig þá sem staðið hafa
fastast við bak honum i þessari stjórnar-
myndunarviðleitni og segir: „Þeir sem
sterkast hafa komið fram i þessu, af
þeim, sem enn er ógetið, eru Gunnar
Thorodden og Jón á Akri, en báðir hafa
komið myndarlega og dregnilega fram,
og raunar hefur flokkurinn, að undan-
skildum 5-menningunum, gert mér allt til
ólafur, Ásgeir forseti og sr. Bjarni.
Ljósm.Ól.K.M.
geös.” Rétt er að minna á aö Jón á Akri er
faðir Pálma núverandi landbúnaðarráö-
herra.
Matthias greinir einnig frá þvi að
til sé á minnisblöðum lýsing Ólafs á þeim
stjórnarmyndunarþreifingum sem áttu
sér stað eftir fall nýsköpunarstjórnarinn-
ar og sem leiddi til myndunar Stefaniu.
Þar átti ólafur frumkvæöi að viðræðum
milli komma og krata, en ætlaði sér sjálf-
ur ekki framan af að fara I þessa stjórn
vegna þess. að hann kveöst hafa verið
hálflasinn og þreyttur, hafði fengið ógeð á
kommum og vegna þess að illskan milli
komma og krata hafi verið slik að hann
treysti sér illa til að miðla málum. Og sið-
an segir ólafur: „Ég vann þvi að sam-
starfi gömlu flokkana undir forystu Gunn-
ars Thor. B. Ben. var ófáanlegur en þessu
samþvkkur. G. Thor. haföi lofað að takast
þetta á hendur. Síðan hefur þaö undrað
mig. Ég held að þessi lina hafi haldist
fram yfir miðjan nóvember.
Þá var mér orðiö ljóst, að þetta
var tóm vitleysa. Kommar samþykktu
það að visu. Vildu auövitað geta sagt, að
þeir hefðu neitað Ó.T. og þá lika P.M.
(Pétri Magnússyni), sem aldrei heföi far-
ið I stjórn án min. Hins vegar var traust
þeirra á að samstarfið tækist án min mjög
takmarkað. Þannig sagði Br. B. (Brynj-
ólfur Bjarnason) einu sinni: „Þetta er
gagnslaust án þln. Þú ræður öllu i flokkn-
um, og þú efnir það sem þú lofar. Gunnar
veröur máttlaus.” (Til samanburðar er
svo svikabrigzl Þjóöviljans). Ég svaraði:
„Þegar G. Thor. er orðinn forsætisráð-
herra, vega orö hans þyngra. Ég mun
standa með honum.” Br. B.: „Já þú, en
Bjarni svikur allt, sem G. Thor. lofar.
Hann svikur allt sem aörir en þú lofa.”
Siðar hjá Ólafi kemur fram, að kratar
hafi þverneitað Gunnari og einnig að
Bjarni Benediktsson hafi skipt um skoðun
varðandi Gunnar vegna röksemdafærslna
Valtýs Stefánssonar um að það myndi
veikja flokkinn ef Ólafur væri ekki i hugs-
anlegri rikisstjórn.
Siðar i bókinni er rakinn ýtarlega þáttur
Olafs I forsetakosningunum 1952 og
hvernig skildi með þeim Ólafi og Gunnari
þar. Matthias segir hins vegar frá þvi, að
Gunnar Thoroddsen hafi borið áður á
góma i bréfi Ólafs til Thors bróður sins og
segir Matthias afstaða hans þar sé at-
hyglisverð með tilliti til þess sem siðar
gerðist. Segir Matthias að ekki fari milli
mála að Ólafur hafi miklar mætur á
Gunnari og bindi við hann miklar vonir. I
bréfinu segir Ólafur: „Ég vil að Gunnar
sé á þingi. Gunnar er i fremsta hóp. Hygg
að hann myndi sætta sig við að fara. Hann
leggur miklu meira upp úr borgarstjórn.”
En Ólafur leit ekki Gunnar sömu augum
eftir forsetakosningarnar. í bók sinni seg-
ir Matthias frá athyglisverðu samtali
inilli ólafs og Ásgeirs Asgeirssonar, for-
seta, I febrúar 1954 og lýsir ólafur þvi með
grátbroslegum hætti á minnisblööum.
Segir hann, að þar hafi komið i samtali
þeirra að hann hafi vikið talinu að for-
setakosningunum, viðurkennt að hafa
sárnað að hafa oröið undir og þá fyrst og
fremst vegna séra Bjarna, að þvl ó-
gleymdu, aö Gunnar Thoroddsen hefði
með framkomu sinni veitt flokknum sár,
sem enn væru ógróin. Ásgeir svaraði þvi
þá til, að hann hefði haldið að sér væri
ekki ofgott að hafa einn meinlausan
tengdason sinn með sér. Siðan segir ólaf-
ur:
„Greip ég þá fram i: Auðvitað ekki, en
ekki borgarstjórann i Reykjavik og allt
það afl, sem við hefðum gefið honum og
hann hefði beitt til hins itrasta á móti okk-
ur. Ásgeir: Hann gerði ekkert i þessum
efnum. ólafur: Þú hefir kannske verið á
biðstofu borgarstjórakontórsins meðan á
þessu stóð? Ásgeir: Þú tilkynntir mér,
þegar ég kom heim til þin, að þú myndir
fylgja mér, ef flokkurinn ekki stæði gegn
þvi. Ólafur: Rétt, en flokkurinn stóð gegn
þvi. Asgeir: Flokkurinn stóð ekki gegn
þvi. Þú misskildir það bara. Ólafur: Þú
hefir nú alltaf verið mikill spekingur og
ekki fer þér aftur, úr þvi þú þekkir Sjálf-
stæðisflokkinn betur en ég. Asgeir: Það
kom I ljós. Það kom I ljós. Ólafur: Ég
hafði nú 100 menn að bera mig saman við I
fulltrúaráðinu. Ásgeir: Þeir voru nú á
annað hundrað fulltrúarnir, sem neituðu
að vinna með ykkur. Ólafur: Þú munt
eiga við aðra samkundu en ég og er þá
bezt að þú fáir nánari nákvæma vitneskju
frá þinum mönnum.
Eitthvaö átti þetta sér stað sviþaö
þessu, en þó sennilega ekki eins illkvittn-
islega og þessi skýrsla gefur tilefni til að
álita, en Asgeir var allan timann fram
undir lokin ákaflega sár og viðkvæmur og
stundum reiöur, en ég aftur á móti, eins
og ég sagði, meira hissa og glottandí, þar
til ég sagöi honum mitt álit á
húmbúginu.” _ gVS