Helgarpósturinn - 04.12.1981, Blaðsíða 18

18
Föstudagur 4. desember 1981_JlGlQSrfDOSturífirL.
Merkisrit um ís/endingasögur
M.I. Steblin-Kamenskij:
Heimur tslendingasagna. —
Helgi Haraldsson þýddi. — Ið-
unn 1981, Á frummáli: Mir sagi,
1971.
Fyrir fáum árum kynntist ég
þessu riti hins ágæta rússneska
visindamanns, þá i enskri þýð-
ingu. Það er best að segja
hverja sögu eins og hún gengur
og sannleikurinn er i þessu efni
sá að mér þótti ekki mikið til
koma. Sumpart var það liklega
af þörf á að vera á öndverðum
meiði við lærdómsmenn mikla,
sumpart vegna þess að ég áttaði
mig alls ekki á öllum hliðum
þessa verks á erlendu máli. En
nú hefur þýðing Helga Haralds-
sonar loksins verið gefin út (eft-
ir hrakninga milli forlaga, svei,
svei) og leitt mig i allan sann-
leika: Það var sannarlega tima-
bært að Mir sagi kæmi út handa
þeirri þjóð til lestrar sem ein
ætti að bera almennilegt skyn-
bragð á Islenskar fornbók-
menntir, en virðist stundum
ekki alveg sjálfrátt I þvi efni.
Skal forlagi og þýðanda þvi
goldin heil þökk strax i upphafi.
1 bókmenntakönnun takast oft
á tvær stefnur ef litið er á við-
horf til bókmennta og bók-
menntasögu. önnur stefnan er
söguleg, leggur áherslu á að við
verðum að skilja hvert verk i
samræmi við samtlð þess, hin er
samtimaleg og segir að inn i
hugarheimfornmanna komumsl
við hvort eð er ekki og þvi verði
bókmenntalegt gildi fornrita
eingöngu háð þvi hvort þau
höfði til lesenda hér og nú, án
tillits til sögu og sagnfræðiskiln-
ings. Steblin-Kamenskij dregur
enga dul á að hann aðhyllist
fyrra viðhorfið (það mun reynd-
ar hafa verið það sem ég hafði á
móti þessu riti áöur), en hann er
enginn öfgamaður i þvi tilliti og
hefur uppi harða gagnrýni á
textafræði á villugötum.
Heimur Islendingasagna
skiptist i sjö kafla misalvarlega
og skal hér engin tilraun gerð til
að rekja efni þeirra, þar verða
menn að leita til bókarinnar.Að-
eins verður látið nægja að drepa
á þrjú atriði sem ég tel mikil-
vægust og mættu verða til þess
að breyta verulega umfjöllun
okkar um Islendingasögur ef við
tækjum þau gild.
1 kafla sem ber heitið Hvað er
sannleikur? fjallar höfundur um
sannfræði Islendingasagna og
bendir þar á atriði sem raunar
er eins og Kolumbusaregg þeg-
ar búið er að benda á það: Nú-
timamenn, segir höfundur, gera
greinarmun á tvennskonar
sannleik, sögulegum sannleik
(= það sem er satt) og listræn-
um sannleik (t.d. i skáldsögu).
Megnið af fánýtum orðaskiptum
um sannleiksgildi Islendinga-
sagnanna stafar af þvi að menn
gera sér ekki ljóst að fornmenn
gerðu ekki þennan greinarmun.
Fyrir þeim var allur sannleikur
það sem Steblin-Kamenskij
kallar „einþættan sannleik”. Og
einþættur sannleikur er ekki
millistig milli hinna gerðanna
tveggja, hann kemur einfald-
lega I staðinn fyrir báðar. „Sá
sem flutti einþættan sannleik
um fortiöina leitaðist bæði við
að skýra rétt frá og endurskapa
fortiðina i allri sinni lifandi
heild. En þar með varð þetta
ekki aðeins sannleikur i eigin-
legri merkingu, heldur og iist,
eða órofa eining þess sem ér
ósamrýmanlegt I huga manna
nú á dögum. Einþættur sann-
leikur er okkur að eilifu glatað-
ur.” (Bls. 19—20) Mig grunar að
skilningur á þessu gæti opnað
augu margra fyrir þvi að deilur
um satt og logið eru reyndar
fyrst og fremst til marks um lit-
inn skilning þeirra sem deila.
Kafli með yfirskriftinni Hvað
er form og hvað er inntak?kann
að meiða tilfinningalif þeirra
sem mesta áherslu leggja á að
ekki verði greint milli forms og
efnis, en þó hygg ég margt sé
rétt sagt þar. Það er niðurstað-
an að þeir fáu höfundar sem við
á annað borð kunnum að nefna
(t.d. dróttkvæðaskáld) hafi að-
eins litið á sig sem „höfunda
formsins” ekki söguefnisins eða
yrkisefnisins.
Þótt fyrirsögn eins og „Hvað
er gott og hvað er illt?” gefi
manni máski hugmynd um að
þar fari „leiður predikari”, er
fjarri þvi. Hins vegar eru
ábendingar Steblin-Kamenskij
um þetta efni býsna mikilvægar
til skilnings á fortiðinni, ekki
sist gætu þeir margt lært af hon-
um sem taka siðferðilega af-
stöðu gegn forfeðrum okkar
vegna vigaferla þeirra.
Steblin-Kamenskij bendir nefni-
lega á mikilvægt atriði: Það var
skylda hvers manns að hefna,
það var gert að yfirveguðu ráði
og hreint ekki i neinu æðiskasti.
Menn svivirtu aldrei lik fjand-
manna, beittu þá ekki pynding-
um: „Pyndinga er fyrst getið i
konungasögum, Noregskonung-
ar notuðu þær til að fullvissa
heiðingja um sannindi kristins
dóms.” (Bls. 80). — Þetta var
þjóöfélag sjálftektarinnar: „Við
tilkomu rikisstofnana vék
hefndin, sjálftektin, fyrir refs-
ingakerfi rikisins. óvinurinn
breyttist i glæpamann.” (84).
Hér hafa aðeins verið nefnd
þrjú atriði sem hvert um sig
varðar miklu. Á fleira er ekki
ástæða til að drepa. Menn eiga
að lesa þesa bók og telji þeir sig
bæra til að tala um Islendinga-
sögur ber þeim beinlinis skylda
til að lesa hana. Þessvegna er
útkoma hennar bæði þarft og
gott verk. Um þýðingu Helga
Haraldssonar er ég að sjálf-
sögðu ekki dómbær nema hvað
hún er læsileg og jafnan mjög
skýr og skilmerkileg.
HÐ
Strákar og steipur
Magnea J. Matthiasdóttir:
SÆTIR STRAKAR. Skáldsaga.
Iðunn, Rvik 1981.
Allt frá þvi maður fór að
hlakka til jólanna hefur reynsl-
an sýnt að það er býsna var-
hugavert. Það sem maður hefur
hlakkað mest til reynist sjaldan
jafnágætt og til var ætlast. —
Frá þvi ég las fyrstu bók
Magneu Matthiasdóttur hef ég
hlakkað til að sjá hina næstu,
sjá hana gerast fullburða rithöf-
und af þvi tagi sem Hægara pælt
en kýlt (1978) gaf fyrirheit um.
Göturæsiskandidatar (1979) var
ekki sú bók, og þvi miður ekki
heldur nýjasta bókin, Sætir
strákar. Þó held ég sé hægt að
vera vonbetri núna en i hitteð-
fyrra: Sætir strákar er að ýmsu
leyti mun betur unnið verk en
Kandidatarnir. Einkum hefur
persónusköpun oröið sannferð-
ugri, sérstaklega þegar I hlut
eiga utangarðsmenn (t.d.
homminn eða Niðurrifsmaður-
inn). Á hinn bóginn er augljóst
að á þvi sviði lætur Magneu
miklu betur aö lýsa þeim sem
hún hefur samúð með en hinum
sem hún horfir á gagnrýnum
augum. Þeim hættir til að verða
„bara vitlausir” eða „bara leið-
inlegir”.
Það væri fráleitur greiði við
væntanlega lesendur að fara að
segja frá efni þessarar bókar I
smáatriðum. Þess skal aðeins
getið að þar gerast hinir æsileg-
ustu atburöir eins og uppreisn
Gí-ænu handarinnar með til-
heyrandi mannránum — að visu
I blessunarlega islenskum stil
(ráðherranum er einfaldlega
haldið uppi á fyllirii allan tim-
ann). Þar er ekki skirrst við að
láta nýliðna atburði sögunnar
skoppa inn á siður bókarinnar
(t.d. kemur útitafl borgar-
stjórnar talsvert við sögu). Þar
gerast lika skringilegir atburðir
jafnt I einkalifi manna sem op-
inberu lifi.
Allt finnst mér þetta góðra
gjalda vert og dreg enga dul á
að mér þykir meira gaman að
lesa bækur þar sem eitthvað
gerist en hinar þar sem allt er
■ samfellt koppalogn. En ég held
bæði Magnea og aðrir ungir höf-
undar okkar verði lika að gera
sér ljóst að gott skáldverk krefst
tima og yfirlegu — þeim mun
meiri sem það á að verða betra.
Auðvitað þarf lika æfingu og æf-
ingin vex væntanlega með
hverju verki, en fái timinn ekki
að vera með i verkum mun is-
lenskur bókamarkaður halda
áfram að kaffærast af miðl-
ungsgóðum skáldverkum sem
liklega falla flest snemma i
gleymsku.
Og nú þætti mér liklegt að rit-
höfundur sem kynni að lesa
þetta segi sem svo: „Það er
aldrei hann þykist hafa efni á að
gera sig breiðan, eins og allir
rithöfundar viti þetta ekki? En
hvað ætli við verðum ekki að lifa
eins og annað fólk? Hann getur
trútt um talað, maður i föstu
starfi og svo framvegis”. Og ég
veit mætavel að þetta er rétt.
Baráttan um brauðið sniðgeng-
ur rithöfundana ekki og það er
ekki nema á færi örfárra stór-
snillinga að skila frá sér bók á
ári svo nokkur mynd sé á.
En samt er þetta vandinn sem
verður að leysa. Á einhvern hátt
verðum við að geta búið efnileg-
um rithöfundum — eins og t.d.
Magneu Matthfasdóttur — þess-
konar aðstæður að þeir geti
sinnt skáldverkum sinum og
veitt þeim þann tima sem þeir
þurfa. Annars er hætt við að út-
koman verði i besta falli
skemmtileg vitleysa þar sem
Magnea — góð söguefni og
snjallar hugmyndir stinga upp
kolli svo að segja á hverri siðu
Sætra stráka, en úr þeim verður
ekki það sem efni standa tii,
segir Heimir m.a. I umsögn
sinni.
tækifærin til eftirminnilegra
bókmennta glatast jafnóðum og
þau láta á sér kræla.
Nú mætti vera að einhver tæki
þessi orð sem sérstakan reiði-
lestur yfir Sætum strákum, en
þvi fer fjarri að sú hugsun liggi
hér að baki. Ég er bara að lýsa
áhyggjum 0g dálitlum von-
brigðum. Þvi mér finnst góð
söguefni og snjallar hugmyndir
stinga upp kolli svo að segja á
hverri siðu þessarar bókar. En
mér finnst ekki verða úr þeim
það sem efni standa til. Þannig
er um sjálfa myndina af karl-
mannasamfélaginu sem
Magnea býr til, þannig er um
lýsingu náttúruverndarmann-
anna, svipmyndirnar af vinnu-
stað aðalpersónunnar o.s.frv.
Alls staðar vantar herslumun til
að úr verði það verk sem ég
hafði vonast eftir og það verk
sem ég er handviss um núna að
Magnea á eftir að skrifa. Það er
ástæðan fyrir umkvörtunum af
þessum toga.
Frá hendi útgáfunnar er fag-
urlega til þessarar bókar vand-
að og ber að þakka það. Pappir
er vandaðri en við eigum að
venjast I subbuskap siðustu ára,
band er fallegt og bókbandsefni
notalegt i hendi — og það sem
ekki skiptir minnstu: leturflötur
er þægiíegur. Allt eru þetta atr-
iði sem islensk bókagerð van-
rækir of oft.
— HP
Endurminningar amatörs
Gaman að lifa.
Minningarbrot úr ævi leikstjór-
ans, leikarans og söngvarans
Jóhanns ögmundssonar.
Erlingur Daviðsson skráði.
Bókaútgáfan Skjaldborg, Akur-
eyri.
Jóhann ögmundsson er þekkt
nafn I Islensku áhugamanna-
leikhúsi. Hann var um árabil
leikariog leikstjóri á Akureyri,
setti einnig á svið með áhuga-
mönnum viða um land, auk þess
sem hann gegndi ýmsum
trúnaðarstöðum, var t.d. for-
maður Leikfélags Akureyrar og
um tima formaður Bandalags
islenskra leikfe’laga. Ég þekki
harla lltið til verka hans á þessu
sviði og get þvi fátt sagt um
hannsem listamann, en þó rifj-
aðist upp fyrir mér við lestur
endurminninga hans vel gerð
sýning á Hart i bak sem hann
setti upp meðDalvikingum fyrir
nokkrum árum og var sýnd hér I
Iðnó. Þá minntist ég hans einnig
i litlu hlutverki i mynd Hrafns
Gunnlaugssonar, Vandarhöggi.
Jóhann ögmundsson myndi
raunar sjálfur hafna þvi ein-
dregið aö vera settur á bekk
með listamönnum. I endur-
minningum sinum marglýsir
hann þvi yfir að hann sé enginn
listamaður og gerir jafnframt
góðlátlegt grin að þeim lista-
mannshorka sem honum finnst
einum of áberandi i islenskum
menningarheimi. Einkum eru
það leikarar og leikhúsmenn
sem Jóhann sneiðir að og þó að
allt sé sagt af mestu prúð-
mennsku er ekki laust við að
andi nokkuð köldu i garð þeirra
sem vilja lifa á leiklistinni.
Sjálfur er Jóhann augsýnilega
amatör i bestu merkingu þess
orðs, einlægur unnandi listar-
innar, — en mönnum til fróð-
leiks skal þess getið að orðiö
amatör er komið af latnesku
sögninni amó sem þýðir að
elska. Hógværö og litillæti ein-
kenna alla frásögn hans af leik-
listarferli sinum og þar vottar
hvergi fyrir blessuðu karla-
grobbinu, sem Jóhann virðist
gjörsamlega laus við. Miklu
fremur finnst manni hann helst-
til sagnafár um öll þau mál og
kann þar að valda nokkru sá
ásetningur sem hann skýrir frá i
bókarlok „að særa sem fæsta og
helstengan”. A.m.k. tekur hann
þann kostinn að rifja fremur
upp spaugileg atvik af láksvið-
inu og spjalla almennt um list-
ina en að skýra frá þvi sem mið-
ur fór.
Þvi fer fjarri að Gaman að
lifa snúist einvörðungu um af-
skipti Jóhanns ögmundssonar
af leiklistinni. Bókin mun vera
skrifuð eftir frásögn hans inn á
segulband og siðan rituð af Er-
Iingi Daviðssyni. Eins og undir-
titill bókarinnar ber með sér er
hún engin ævisaga i ströngustu
merkingu þess orðs. Jóhann
lætur gamminn geysa um liðna
tið, rekur æviferil sinn i stórum
dráttum, segir frá skemmtileg-
um atvikum og mönnum, lýsir
atvínnuháttum, mannlifi og
menningu á þeim stöðum sem
hann hefur dvalist á og fléttar
inn i þetta allt saman ýmsum
hugleiðingumumlifiðog listina.
öll framsetning bókarinnar
verður fyrir bragðið bæði frjáls-
leg og persónuleg, en er þó á
stundum með nokkuð losaraleg-
um brag sem lesandinn getur
vissulega látið fara i taugarnar
á sér. Hitt er þó bæði auðveld-
ara og notalegra að láta hnfast
með af frásögn Jóhanns, þvi þó
að söguefnin séu ekki ævinlega
stórbrotin bætir Ijós og gaman-
samur frásagnarmáti þau fylli-
lega upp.
Gaman aðlifa sýnir glögglega
að sá sem segir frá er bæði
bjartsýnn maður og að eðlisfari
léttur I lund. Hann virðist fylh-
lega sáttur við líf sitt og sam-
ferðarmenn þegar hann litur
um öxl. Þó fer ekki hjá þvi að
ýmislegt inisjafnt hafi á dagana
drifið. Um tvitugt veikist Jó-
hann t.d. af berklum og þarf
ekki að efa að sú reynsla hafi
markað djúp spor. Að lokinni
dvöl sinni á Kristneshæli flyst
hann út I Flatey á Skjálfanda,
þar sem hann býr I fjórtan ár,
giftist og stofnar heimili. Siðar
flyst hann til Akureyrar, þar
sem hann fær vinnu hjá Kassa-
gerð KEA og býr enn i dag,
ásamt konu sinni.
»---------------------------
Og þar tekur hann að helga
sig bæði leiklistog söng af lifi og
sál, en söngurinn á greinilega
ekki siður hug hans en leiklistin.
Augljóst er að Norðurland á
djúp itök i honum, þó að sunn-
lenskur sé hann að uppruna,
fæddur I Hafnarfirði og alinn
upp að hluta þar og iReykjavi'k.
Þvi má ætla að minningabók
hans eigieinkumerindi til Norð-
lendinga eða þeirra sem eru vel
kunnugir á þeim stöðum sem
Jóhann hefur dvalist á. Frá-
sagnarefnin eru að vonum oft og
einatt svo staðbundin og
persónulegs eðlis að þau höfða
siður til þeirra sem litið þekkja
til þar um slóðir.
Þegar talið berst að leiklist-
inni getur hins vegar sitthvað
læðst út úr Jóhanni sem ýmsir
hefðu gott af að lesa og hug-
leiða. A fimmtiu ára löngum
leikara-, leikstjóra- og söngv-
araferli hefur hann vitaskuld
kynnst ýmsu og hugsað margt
og flest sem hann hefur um þau
efni að segja er svo skynsam-
legt að undir það má hiklaust
taka .Þaðer helstaðmanni þyki
hann nokkuö þröngsýnn þegar
hann segir óbeinum orðum að
rikjandi almannasmekkur eigi
að vera æðsta leiðarljós leik-
húss I verkefnavali og Iistræn-
um vinnubrögðum (bls.
163—164). Þá gætir hann ekki að
þvi að allur almenningur getur
haft ýmsa fordóma, ekki sist
gagnvart nýjungum, sem blinda
hann á raunveruleg listræn
verðmæti og þá ekki sist þau
sem ka.nnski liggja ekki iaugum
uppi. Áö öðru leyti einkennast
þær skoöanir sem hann lætur i
ljós af viðsýni og heilbrigðri
skynsemi. Sérstaklega mættu
menn þó gefa gaum aö þvi
hversu glögga grein áhugamað-
ur, sem vill ekki fyrir nokkra
muni kalla sig listamann, gerir
sér fyrir mikilvægi gagnrýninn-
ar. Eins og nú er ástatt hlýtur
maður að gleðjast innilega yfir
þvi að til skuli vera leikhús-
menn sem geta rætt þau mál án
þess að fyllast af fýlu eða móð-
ursýki. ,,I sambandi við listina,
hverju nafni sem nefnist, skiptir
miklu að gagnrýni sé vel af
hendileyst”segirhann á einum
stað og heldur áfram : „Leiklist-
argagnrýni er ég kunnugastur
og um öll leikhús gildir það, að
hún er þeim lifsnauðsyn, hvort
sem hægt er um hana að segja,
að það verði að þola hana eða
njóta hennar.” (bls. 171). Og á
öðrum stað varar Jóhann við
meðalmennskunni sem sé mikil
I islensku leikhúsllfi, jafnt meö-
al áhugafólks sem atvinnu-
manna. Að sjálfsögðu lætur
hann þá öðrum eftir að benda á
sambandið milli þessarar með-
almennsku og sjúklegrar við-
kvæmni islenskra leikhúspáfa
og leikarabrodda fýrir allri
gagnrýninni umfjöllun. Sjálfur
er Jóhann svo heill og óskiptur
gagnvart list sinni að sálár-
flækjur slikra manna hljóta að
vera honum algerlega fram-
andi.
Enþóað Jóhann ögmundsson
áliti sig ekki lista- A
mann sýna minningabrot [Ta
hans svo ekki verður [~ V
um villst að hann hefur Tr